کلیه اکتوپیک یک وضعیت نادر مادرزادی است که در آن یکی از کلیه‌ها در محل غیرطبیعی قرار دارد. این کلیه ممکن است در نزدیکی محل طبیعی خود یا در ناحیه لگن، شکم، و یا حتی قفسه سینه قرار گیرد.
علت اصلی این وضعیت معمولاً اختلالات در تکامل و جابجایی کلیه‌ها در دوره جنینی است.
کلیه اکتوپیک ممکن است عملکرد طبیعی داشته باشد، اما در برخی موارد ممکن است منجر به مشکلاتی مانند انسداد مجاری ادراری، عفونت‌های مکرر، سنگ کلیه و اختلالات عملکردی شود.
تشخیص کلیه اکتوپیک معمولاً از طریق تصویربرداری‌های پزشکی مانند سونوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آی انجام می‌شود. درمان این وضعیت بسته به محل قرارگیری کلیه و علائم بیمار متفاوت است و ممکن است شامل جراحی، مدیریت عفونت‌ها و یا اقدامات حمایتی دیگر باشد. شناسایی و مدیریت صحیح کلیه اکتوپیک می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک کند.
تصور می‌شود کلیه نابجا در حدود 1 مورد از هر 900 تولد رخ می‌دهد، اما تنها حدود 1 مورد از هر 10 مورد از این موارد تشخیص داده می‌شوند. ممکن است این کلیه‌ها در حین درمان سایر بیماری‌ها کشف شوند.
در دوران جنینی، کلیه‌ها در پایین شکم جوانه می‌زنند و سپس طی دوران جنینی بالا می‌روند و در موقعیت مناسب قرار می‌گیرند اما کلیه‌های نابجا به محل صحیح خود نمی‌روند و هر جایی در شکم (بالا، پایین یا سمت مقابل) می‌توانند قرار بگیرند.
انواع اکتوپی کلیه
- اکتوپی ساده کلیه
به کلیه ای گفته می‌شود که در سمت مناسب اما در موقعیت غیرطبیعی بالاتر یا پایین‌تر قرار دارد، به طور مثال کلیه ی لگنی.
- اکتوپی کلیه متقاطع
به وضعیتی گفته می‌شود که یک کلیه از سمت خود به سمت دیگر عبور کرده است. در نتیجه، هر دو کلیه در یک طرف بدن قرار دارند. این کلیه‌ها ممکن است از هم جدا و یا به هم متصل باشند. اکتوپی متقاطع کلیه ممکن است با ناهنجاری‌های مادرزادی سایر ارگان‌های بدن نیز همراه باشد.
سیستم ادراری در شرایط عادی چگونه کار می‌کند ؟
دستگاه ادراری شامل دو کلیه، دو حالب، یک مثانه و یک مجرای ادرار است. کلیه‌های سالم در طی شبانه روز خون را تصفیه می‌کنند این دو اندام لوبیای شکل در پشت , درست زیر دنده‌ها و هرکدام در یک سمت ستون فقرات قرار دارد. کلیه‌ها فیلتر اصلی بدن ما هستند.
آنها روزانه حدود 150 لیتر خون را تصفیه می‌کنند.وهر روز با خارج کردن آب اضافی و مواد زائد از خون، حدود 1 تا 2 لیتر ادرار تولید می‌کنند.
ادرار به طور معمول از کلیه‌ها به مثانه رفته و سپس از طریق مجرای ادرار خارج می‌شود. همچنین کلیه‌ها به عنوان فیلتر، بسیاری از موارد را برای حفظ سلامتی ما کنترل می‌کنند:
- تعادل مایعات
- سطوح الکترولیت‌ها (مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، اسید)
- حذف مواد زائد به شکل ادرار
- تنظیم فشار خون و تعداد گلبول‌های قرمز خون
علت کلیه نابجا
این ناهنجاری یک نقص مادرزادی با علت ناشناخته است اما می‌تواند به دلایل زیر باشد:
- نقص در جوانه ی جنینی کلیه‌ها
- نقص در بافتی که کلیه‌ها را به محل صحیح هدایت می‌کند
- نقایص ژنتیکی
- عفونت‌ها، بیماری‌ها و مواد شیمیایی که روی جنین تاثیر می‌گذارند.
علایم اکتوپی کلیه
شایع‌ترین علائم مرتبط با کلیه نابجا عبارتند از:
- عفونت‌های دستگاه ادراری (UTI)
- درد شکم
- توده در شکم
- ادرار خونی
عوارض کلیه نابجا
کلیه در یک نقطه غیرطبیعی ممکن است همچنان به درستی کار کند، اما به دلیل تغییر موقعیت، ممکن است در تخلیه ادرار مشکل داشته باشد و هیدرونفروز یا اتساع کلیه ایجاد شود.
حدوداً 1 مورد از هر 2 مورد کلیه نابجا تا حدودی دچار انسداد می‌شود.
انسدادهای مختصر عوارضی ایجاد نمی‌کنند اما نوع شدید انسداد عوارض جدی در پی خواهد داشت. با گذشت زمان، این انسدادها می‌توانند منجر به مشکلات دیگری شوند، مانند:
- عفونت‌های دستگاه ادراری (UTI)
- سنگ کلیه
- نارسایی کلیه
در کلیه‌های نابجا بروز رفلاکس مثانه به حالب (VUR) شایع‌تر است. رفلاکس یا برگشت ادرار اختلالی است که در آن ادرار از مثانه از طریق حالب‌ها به کلیه‌ها برمی‌گردد.
با گذشت زمان، برگشت ادرار می‌تواند منجر به عفونت شود وعفونت می‌تواند باعث آسیب دائمی به کلیه شود.
اگر چه کلیه سالم (غیر نابجا) نیز می‌تواند دچار مشکلاتی مانند انسداد یا رفلاکس شود، اما احتمال ایجاد این عوارض در کلیه سالم بسیار کمتر است.
تشخیص اکتوپی کلیه
تنها حدود 1 مورد از هر 10 کلیه نابجا تشخیص داده می‌شوند. اغلب، پزشکان هنگام درمان سایر بیماری‌ها، کلیه‌های نابجا را پیدا می‌کنند. همچنین ممکن است کلیه نا به جا طی تشخیص علت علائمی که پیش‌تر ذکر شد یافت شود. تصویربرداری‌های زیر می‌توانند به پزشک در یافتن کلیه نابجا کمک کنند:
- سونوگرافی
- پیلوگرام داخل وریدی یا آی وی پی (IVP)
- سیستوگرام حین دفع ادرار یا عکس وی سی یو جی (VCUG)
- اسکن رادیونوکلئید
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا ام آر آی (MRI)
تشخیص کلیه‌های لگنی زودتر از سایر کلیه‌های نابجا امکان پذیر است
همچنین ممکن است پزشک برای بررسی عملکرد کلیه‌ها آزمایش خون درخواست کند.
درمان کلیه نابجا
کلیه نابجا تنها در صورتی نیاز به درمان دارد که انسداد قابل توجه داشته باشد یا برگشت ادرار به کلیه (VUR) چشم گیر وجود داشته باشد، که عموماً در افراد وجود ندارد. اگر در زمان کشف شدن مشکل، کلیه به شدت آسیب ندیده باشد و از کار نیافتاده باشد، جراحی می‌تواند انسداد را برطرف کند یا برگشت ادرار را درمان کند تا از بدتر شدن وضعیت کلیه در آینده جلوگیری کند اما اگر کلیه به شدت اسکار داشته باشد و به خوبی کار نکند، ممکن است با نظر جراح اورولوژیست نیاز به برداشتن آن باشد.
با توجه به همراهی اختلالات عروقی و حالب با کلیه‌های اکتوپیک اعمال جراحی روی این کلیه‌ها چالش برانگیز است و نیازمند آشنایی و تبحر کافی جراح با آناتومی آن ناحیه می‌باشد.
پیگیری بعد از درمان
اگر بیمار تنها یک کلیه داشته باشد و آن کلیه از عملکرد خوبی برخوردار باشد، فرد می‌تواند بعد از برداشتن کلیه نابجا نیز زندگی و طول عمر عادی داشته باشد.
پیگیری منظم پس از درمان شامل آزمایشات خون دوره ای و تصویربرداری از کلیه‌ها برای اطمینان از عملکرد صحیح کلیه باقی مانده ضروری است.
پیشگیری از عوارض کلیه نابجا
کلیه نابجا (اکتوپیک) ممکن است به دلیل موقعیت غیرطبیعی خود عوارضی را به همراه داشته باشد. با رعایت برخی نکات و انجام مراقبت‌های مناسب، می‌توان از بروز عوارض جدی جلوگیری کرد و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشید.
رژیم غذایی مناسب
- کاهش مصرف نمک
مصرف نمک زیاد می‌تواند باعث افزایش فشار خون و بروز مشکلات کلیوی شود. توصیه می‌شود که مصرف نمک را محدود کرده و از غذاهای کم نمک استفاده شود.
- پرهیز از مصرف بیش از حد پروتئین و اکسالات
- مصرف زیاد پروتئین به خصوص پروتئین حیوانی می‌تواند بار کلیه‌ها را افزایش دهد. همچنین، اکسالات موجود در برخی مواد غذایی می‌تواند باعث تشکیل سنگ کلیه شود. بنابراین، مصرف غذاهای حاوی اکسالات مانند اسفناج، چغندر و آجیل باید متعادل باشد.
هیدراتاسیون کافی
- نوشیدن آب کافی
مصرف کافی آب به جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه و عفونت‌های ادراری کمک می‌کند. توصیه می‌شود که افراد روزانه حداقل 8 لیوان آب بنوشند. در صورت وجود عوارض کلیوی یا توصیه‌های پزشک، میزان مصرف آب ممکن است تغییر کند.
مراقبت‌های بهداشتی
- رعایت بهداشت فردی
رعایت بهداشت فردی و مراقبت از ناحیه تناسلی و مجاری ادراری می‌تواند به جلوگیری از عفونت‌های ادراری کمک کند. شستن مرتب دست‌ها و استفاده از لباس‌های زیر تمیز و نخی می‌تواند مفید باشد.
- پیشگیری از عفونت‌های ادراری
برای جلوگیری از عفونت‌های ادراری، بهتر است از استفاده از مواد تحریک کننده مانند صابون‌های معطر و محصولات بهداشتی حاوی مواد شیمیایی خودداری شو د.
ورزش و فعالیت بدنی
- فعالیت بدنی منظم
ورزش منظم و فعالیت بدنی می‌تواند به بهبود گردش خون و عملکرد کلیه‌ها کمک کند. انتخاب ورزش‌های ملایم مانند پیاده روی، شنا و یوگا می‌تواند مفید باشد.
پیگیری‌های منظم پزشکی
- مراجعه منظم به پزشک: برای پایش وضعیت کلیه نابجا و کلیه سالم، مراجعه منظم به پزشک ضروری است. پزشک ممکن است آزمایشات خون دوره ای و تصویربرداری از کلیه‌ها را تجویز کند تا هر گونه تغییر یا مشکلی به موقع شناسایی و درمان شود.
جمع بندی
کلیه اکتوپیک یا نابجا یک وضعیت نادر مادرزادی است که در آن کلیه در محل غیرطبیعی قرار دارد. این وضعیت ممکن است بدون علامت باشد، اما می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند عفونت‌های مکرر، انسداد مجاری ادراری، سنگ کلیه و اختلالات عملکردی شود.
تشخیص این بیماری عمدتاً از طریق تصویربرداری‌هایی مانند سونوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آی انجام می‌شود. درمان آن بسته به محل قرارگیری کلیه و شدت علائم متفاوت است و ممکن است شامل جراحی، مدیریت عفونت‌ها و یا اقدامات حمایتی دیگر باشد.
با تشخیص و مدیریت صحیح، می‌توان به بهبود کیفیت زندگی بیمار کمک کرد و از بروز عوارض جدی جلوگیری نمود. رعایت رژیم غذایی مناسب، هیدراتاسیون کافی، مراقبت‌های بهداشتی و پیگیری منظم پزشکی از جمله اقدامات پیشگیرانه مؤثر برای حفظ سلامت کلیه‌ها هستند.
