علائم پس زدن پیوند کلیه مانند تب و لرز، ورم پاها و اطراف چشم، کم شدن حجم ادرار و سردرد چیزی است که هر بیمار باید بعد از عمل آن را بشناسد.
بزرگترین ترس افراد در این شرایط، از دست دادن کلیۀ پیوندی و بازگشت دوباره به دیالیز است. خبر خوب اینکه اگر نشانههای پس زدن پیوند کلیه زود تشخیص داده شوند، احتمال نجات کلیه بسیار بالا میرود.
در این مطلب توضیح میدهیم علائم اولیۀ پس زدن کلیۀ پیوندی چه هستند، چرا آزمایش کراتینین اهمیت دارد و پزشکان از چه روشهایی برای تشخیص و درمان این عارضه استفاده میکنند. اگر شما یا نزدیکانتان پیوند کلیه انجام دادهاید، شناخت این نشانهها میتواند جان کلیۀ پیوندیتان را نجات دهد. پس تا انتها همراه ما باشید.
پس زدن کلیه چیست و چطور اتفاق میافتد؟
پس زدن کلیه زمانی اتفاق میافتد که سیستم ایمنی کلیۀ پیوندی را بیگانه تشخیص داده و علیه آن واکنش نشان میدهد. این واکنش باعث التهاب و اختلال در عملکرد کلیه میشود و با نشانههای پس زدن کلیه همراه است.
اگر فرآیند رد پیوند کلیه کنترل نشود، عملکرد این عضو کم میشود و در نهایت خطر نارسایی کلیه بالا میرود.
پس زدن پیوند کلیه معمولاً در دو الگوی اصلی دیده میشود؛ یکی رد حاد پیوند که سریع و ناگهانی رخ میدهد و دیگری رد مزمن پیوند که آهسته و تدریجی پیش میرود.
شناخت تفاوت این دو الگو کمک میکند نشانههای پس زدن کلیه را زودتر شناسایی کنید و بهموقع درمان شوید. به همین دلیل جدول زیر را برای شما آماده کردهایم که تفاوت رد حاد و رد مزمن پیوند کلیه را نشان میدهد:
| ویژگی | رد حاد پیوند کلیه | رد مزمن پیوند کلیه |
| نشانهها | تب، ورم، کاهش ادرار، درد محل کلیه | فشارخونِ بالا، پروتئین در ادرار، علائم کمکاری |
| زمان بروز | روزها تا هفتهها پس از عمل | ماهها تا سالها پس از عمل |
| سرعت تغییر | سریع و قابلتوجه | آهسته و تدریجی |
| تغییرات آزمایش | افزایش ناگهانی کراتینین | افزایش تدریجی کراتینین |
| پاسخ به درمان | معمولاً با سرکوب سیستم ایمنی کنترل میشود | اغلب محدود و ناقص است |
علائم اولیه و نشانههای پس زدن پیوند کلیه
تشخیص زودهنگام علائم اولیۀ پس زدن پیوند کلیه امکان آغاز سریع درمان را فراهم کرده و از آسیب جدی جلوگیری میکند. این موراد از از علائم شایع پس زدن کلیهاند:
- تب بالای ۳۸ درجه؛
- لرز و احساس سرما؛
- کم شدن حجم ادرار یا قطع شدن ادرار؛
- ورم پاها یا اطراف چشمها.
در موارد نادر، ممکن است علائمی مثل حالت تهوع و استفراغ، سردرد شدید، تنگی نفس یا درد قفسه سینه، بیحالی و ناخوشی عمومی نیز بروز کنند.
تب و لرز بعد از عمل پیوند کلیه
وقتی سیستم ایمنی کلیه پیوندی را بهعنوان یک عامل ناآشنا تشخیص میدهد، واکنش دفاعی بدن باعث ایجاد التهاب در بافت کلیه میشود.
این التهاب معمولاً با تب بالای ۳۸ درجه و لرز همراه است و یکی از مهمترین هشدارها برای احتمال رد پیوند بهحساب میآید. مشاهدۀ چنین علائمی به ارزیابی فوری پزشک اورولوژی نیاز دارد.
درد محل عمل
احساس درد، فشار یا ناراحتی در ناحیهای که کلیۀ پیوندی قرار گرفته است، میتواند ناشی از التهاب و احتمال رد پیوند کلیه باشد. این درد معمولاً تازه، روبهافزایش و متفاوت از دردهای معمول بعد از عمل است و بهعنوان یک علامت هشدار باید جدی گرفته شود.
علائم کمکاری کلیه
گاهی قبل از اینکه کلیه کاملاً پس زده شود، کاهش عملکرد آن خود را با نشانههای زیر نشان میدهد:
- خستگی و ضعف غیرعادی: به دلیل کاهش دفع مواد زائد و تجمع سموم در خون.
- تورم پاها یا دستها: چون کلیه نمیتواند مایعات اضافی را بهخوبی دفع کند.
- بالا رفتن فشار خون: عملکرد ضعیف کلیه باعث اختلال در تنظیم فشار خون میشود.
- افزایش ناگهانی وزن: معمولاً بهعلت تجمع مایعات در بدن.
- تغییر در آزمایشهای خون: بالا رفتن کراتینین یا اوره بهدلیل ناتوانی کلیه در تصفیه خون.
علتهای رد پیوند کلیه
پس زدن پیوند کلیه دلایل متعددی دارد که مهمترین آنها سیستم ایمنی بیمار است؛ بسیاری از عوامل دیگر نیز بهنوعی با تحریک سیستم ایمنی، باعث رد پیوند میشوند. در ادامه تمام این موارد را بررسی میکنیم.
نقش سیستم ایمنی در پس زدن کلیه
سیستم ایمنی برای دفاع در برابر میکروبها عمل میکند و هر چیز غیرِخودی را هدف میگیرد. وقتی کلیۀ جدید پیوند میشود، بدن آن را بیگانه تشخیص میدهد و واکنش ایمنی بدن فعال میشود. این واکنش با کمک دو عامل زیر اتفاق میافتد:
- سلولهای T فعال میشوند و به بافت کلیه نفوذ میکنند و باعث ایجاد التهاب میشوند.
- آنتیبادیها ساخته میشوند و به سلولهای سطوح عروق کلیه میچسبند و آسیب وارد میکنند.
به همین دلیل، پزشکان تأکید میکنند که انجام منظم آزمایشها و مصرف دقیق داروهای سرکوب ایمنی دو عامل اصلی برای پیشگیری از رد پیوند کلیه هستند.
مصرفنکردن منظم داروهای سرکوب ایمنی
شایعترین دلیل رد حاد دیررس کلیه پیوندی مصرف نکردن منظم داروهای ضد رد پیوند (ایمونوساپرسیو) است. وقتی سطح داروهایی مثل تاکرولیموس یا سیکلوسپورین در خون پایین بیاید، احتمال حمله سیستم ایمنی به کلیه پیوندی بیشتر میشود.
عفونتهای ویروسیِ محرکِ ایمنی
برخی عفونتهای ویروسی مانند CMV و BK virus با فعال شدن دوباره در بدن میتوانند سیستم ایمنی را تحریک کنند و خطر رد پیوند کلیه را افزایش دهند.
سبک زندگی ناسالم
سیگار، تغذیۀ پرنمک و پرچربی، اضافهوزن و تحرکِ کم خودبهخود باعث پس زدن کلیه نمیشوند، اما همین عوامل باعث مشکلاتی مانند فشار خون بالا، دیابت، بیماریهای قلبی عروقی و التهاب مزمن در بدن میشوند و به کلیه فشار وارد میکنند.
ناسازگاری خونی یا بافتی
هرچه تفاوت بین خون و بافت فرد دهنده و گیرنده بیشتر باشد، احتمال رد پیوند کلیه بالاتر میرود. به همین دلیل، قبل از پیوند گروه خونی و سازگاری بافت با آزمایش خون بررسی میشود تا کلیهای انتخاب شود که بیشترین شباهت را دارد و احتمال رد شدنش کمتر است.
پیوند از اهداکننده فوتشده
کلیهای که از فرد فوتشده گرفته میشود معمولاً مدتی بیرون از بدن نگه داشته شده است. هرچه این مدت طولانیتر باشد، آسیب به بافت کلیه بیشتر میشود و خطر رد افزایش پیدا میکند.
سابقۀ مشکلات قبلی با پیوند یا داروها
اگر فرد قبلاً دچار رد پیوند شده باشد، کلیۀ جدید بلافاصله بعد از عمل خوب کار نکند، یا سطح داروهای سرکوب ایمنی در خون خیلی بالا و پایین شود، احتمال رد دوباره بیشتر خواهد شد.
روشهای تشخیص و بررسی پس زدن کلیه
بعد از پیوند، پزشکان همیشه نگراناند که کلیۀ جدید درست کار کند و نشانهای از پس زدن نداشته باشد. برای همین روندی مشخص وجود دارد که از سادهترین بررسیها شروع میشود و در صورت نیاز به مراحل تخصصیتر میرسد:
۱. آزمایش خون و کراتینین: بررسی عملکرد کلیه و شناسایی احتمالی مشکل؛
۲. تکرار آزمایش: تمایز بین مشکل کلیه و عوامل موقتی یا عفونت؛
۳. کنترل داروهای سرکوب ایمنی: اطمینان از سطح مناسب دارو برای پیشگیری از پس زدن؛
۴. سونوگرافی کلیه: بررسی جریان خون، مسیر ادرار و وضعیت ظاهری کلیه؛
۵. بیوپسی کلیه: تشخیص دقیق و نهایی در صورت نشانههای پس زدن.
آزمایش خون و کراتینین
اولین و مهمترین روش بررسی عملکرد کلیه، آزمایش کراتینین بعد از پیوند کلیه است. همانطور که در بخشهای قبلی توضیح دادیم، کراتینین مادهای است که از فعالیت ماهیچهها ساخته میشود و کلیهها باید آن را از خون دفع کنند.
وقتی کلیۀ پیوندی درست کار نکند، سطح کراتین در خون بالا میرود. به همین دلیل، پزشکان در هر ویزیت میزان عدد کراتین بعد از پیوند کلیه را مورد بررسی قرار میدهند.
تغییرات این عدد میتواند اولین نشانۀ رد پیوند باشد. در جدول زیر رنج نرمال و هشدار کراتینین در خون را مشاهده میکنید:
| وضعیت | عدد تقریبی کراتینین | توضیح |
| طبیعی | حدود ۰.۷ تا ۱.۳ (در مردان)حدود ۰.۶ تا ۱.۱ (در زنان) | نشاندهندۀ عملکرد سالم کلیه است. |
| هشداردهنده | بین۱.۵ تا ۲ | نیاز به بررسی دقیقتر دارد؛ ممکن است ناشی از کمآبی بدن، عفونت یا دارو باشد. |
| نگرانکننده | بالاتر از ۲ یا افزایش پیوسته در چند آزمایش پشت سر هم | میتواند نشانۀ رد پیوند یا آسیب جدی کلیه باشد و معمولاً به سونوگرافی یا بیوپسی نیاز دارد. |
سونوگرافی کلیه
در سونوگرافی داپلر کلیه با استفاده از امواج صوتی، تصویری دقیق از کلیه گرفته میشود. پزشک از این تصاویر برای بررسی اندازه کلیه، وضعیت جریان خون و وجود نشانههای التهاب یا انسداد استفاده میکند.
سونوگرافی داپلر کلیه هیچ دردی ندارد و خطری برای فرد ایجاد نمیکند و معمولاً مثل یک معاینه ساده و سریع انجام میشود.
بیوپسی کلیه
درصورتیکه سونوگرافی داپلر و آزمایشهای اولیه نتوانند علت دقیق مشکل را نشان دهند، پزشک از بیوپسی کلیه کمک میگیرد. در این روش نمونۀ کوچکی از بافت کلیه با یک سوزن باریک برداشته میشود و زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار میگیرد.
بیوپسی دقیقترین روش برای تشخیص رد پیوند است، چون پزشکان میتوانند تغییرات بافتی و سلولی را بهطور مستقیم ببینند. این کار در شرایط کاملاً کنترلشده و با بیحسی موضعی انجام میشود و معمولاً بیمار همان روز به خانه برمیگردد.
درمان پس زدن کلیه پیوندی
درمان پس زدن کلیه پیوندی معمولاً ترکیبی از داروها، مراقبتهای بیمارستانی و پایش دقیق است. وقتی بدن نشانههایی از رد پیوند نشان میدهد، پزشکان معمولاً روند درمانی زیر را برای بیمار تجویز میکنند:
۱. تغییر دوز یا افزودن داروی سرکوب ایمنی: آرام کردن سیستم ایمنی و جلوگیری از آسیب به کلیه؛
۲. بستری شدن در بیمارستان و درمان تزریقی: کنترل سریع وضعیت کلیه و پایش لحظهای در موارد متوسط تا شدید؛
۳. آزمایش خون و بیوپسی مجدد: بررسی اثر درمان و اطمینان از بهبود عملکرد کلیه.
داروهای سرکوب ایمنی و تنظیم دوز
بخش مهم درمان پس زدن کلیۀ پیوندی، مصرف داروهای سرکوب ایمنی است. این داروها سیستم ایمنی را کنترل میکنند تا به کلیۀ جدید حمله نکند.
نوع دارو و مقدار آن بسته به شرایط هر بیمار مثل سن، وضعیت کلیۀ پیوندی و سطح آنتیبادیها تغییر میکند، اما معمولاً ترکیبی از چند دارو با هم تجویز میشود. در جدول زیر برخی داروهای رایج و دوز مصرفی معمول هرکدام را آوردهایم:
| گروه دارویی | نمونه دارو |
| کورتیکواستِروئیدها | پِردنیزولون (Prednisolone)، مِتیلپِردنیزولون (Methylprednisolone) |
| مهارکنندههای کِلسینورین | سیکلوسپورین (Cyclosporine)، تاکرولیموس (Tacrolimus) (منبع) |
| آنتیمِتابولیتها | مایکوفنولات موفتیل (Mycophenolate Mofetil)، آزاتیوپِرین (Azathioprine) |
| آنتیبادیها (تزریقی) | تیموگلوبولین (Thymoglobulin)، باسیلیکسیماب (Basiliximab) |
اقدامات فوری در رد حاد پیوند
گاهی با وجود مصرف داروهای سرکوب ایمنی باز هم مشکل پس زدن کلیه حل نمیشود و بیمار وارد مرحلۀ رد حاد پیوند کلیه میشود. این حالت یک وضعیت اورژانسی است و اگر سریع درمان نشود میتواند باعث از دست رفتن کلیه شود.
نشانههایی مثل بالا رفتن کراتینین، کاهش یا قطع ادرار، ورم یا تب میتوانند هشداردهندۀ این وضعیت باشند. در این شرایط لازم است اقدامات فوری زیر انجام شود:
- بستری شدن در بیمارستان برای شروع سریع درمان؛
- تزریق کورتیکواِستِروئید (Corticosteroid) با دوز بالا برای مهار التهاب؛
- کنترل سطح داروهای سرکوب ایمنی و تنظیم دقیق دوز آنها؛
- استفاده از داروهای قویتر در صورت پاسخ ندادن به درمان اولیه؛
- پایش روزانه آزمایش خون و میزان ادرار برای بررسی نتیجۀ درمان؛
- انجام بیوپسی کلیه برای مشخص شدن علت دقیق پس زدن پیوند؛
- انجام پلاسمافِرز (Plasmapheresis) یا تزریق ایمونوگِلوبولین داخلوریدی برای کاهش آنتیبادیها.
پیشگیری از پس زدن کلیه و نکات مراقبتی
بعد از پیوند کلیه، کار اصلی تازه شروع میشود. پیشگیری از پس زدن کلیه فقط به دارو محدود نیست؛ بلکه ترکیبی از سبک زندگی سالم، رعایت رژیم دارویی و ویزیتهای منظم پزشکی است.
بر اساس آنچه در این مطلب گفتیم، مهمترین اقداماتی که میتوان در پیشگیری از پس از زدن کلیه انجام داد عبارتاند از:
- مصرف منظم داروهای سرکوب ایمنی: پایبندی دقیق به زمان و دوز دارو برای جلوگیری از پس زدن کلیه.
- ویزیتها و آزمایشهای دورهای: بررسی عملکرد کلیه با آزمایش خون، ادرار و سونوگرافی برای شناسایی مشکلات زودهنگام.
جمعبندی
پس زدن پیوند کلیه فرآیندی است که اگر بهموقع تشخیص داده نشود، میتواند عملکرد کلیه را به خطر بیندازد. شناخت علائم اولیه مثل تب و لرز، کاهش ادرار، ورم یا درد در ناحیۀ پیوند، کلید تشخیص زودهنگام این عارضه است.
همچنین بررسی مرتب کراتینین بعد از پیوند کلیه یکی از مطمئنترین راهها برای پیگیری سلامت کلیه است، چون بالا رفتن آن میتواند اولین نشانۀ هشداردهنده باشد.
پزشکان متخصص اورولوژی برای تشخیص پس زدن کلیه از روشهایی مانند آزمایش خون، سونوگرافی و در صورت نیاز بیوپسی کلیه استفاده میکنند.
در صورت بروز رد پیوند، درمان سریع با داروهای سرکوب ایمنی، تزریق کورتیکواستروئید یا روشهایی مثل پلاسمافرز میتواند کلیه را نجات دهد. بااینحال، بهترین راهکار همیشه پیشگیری است؛ یعنی مصرف مرتب داروها، آزمایش منظم و رعایت سبک زندگی سالم.
