بارداری با وجود وازکتومی؛ آیا ممکن است؟

یکی از دغدغه‌های زوج‌ها پیرامون موضوع وازکتومی این است که آیا بارداری پس از وازکتومی ممکن است؟ آیا احتمال بارداری با وجود وازکتومی وجود دارد؟ مطالعات مختلف نشان می‌دهد که وازکتومی هیچ‌گاه پیشگیری از باروری آقایان را 100 درصد ضمانت نمی‌کند و تنها روشی که می‌توان با آن به‌صورت کامل از بابت عدم باروری آسوده‌خاطر بود، پرهیز از رابطۀ جنسی است. حتی پس از عمل وازکتومی و آزمایش اسپرم و حصول اطمینان از نبود اسپرم در مایع منی، باز هم احتمال بسیار اندک برای باروری وجود دارد.

برخی مطالعات احتمال باروری را یک از 2000 مورد تخمین زده است. با این حساب، نرخ موفقیت یا اثربخشی وازکتومی در پیشگیری از بارداری، 99.95 درصد برآورده می‌شود. در این مقاله تصمیم داریم دربارۀ حاملگی با وجود وازکتومی صحبت کنیم. درصورتی‌که خواهان کسب اطلاعات علمی در این زمینه هستید، مطالعۀ این مقاله برایتان مفید خواهد بود.

نوبت‌دهی وازکتومی در مشهد

بالاترین میزان رضایتمندی

بهترین تجهیزات و هزینه

23 سال سابقه درمانی درخشان

نوبت‌دهی آنلاین و تلفنی

عمل وازکتومی (Vasectomy) چیست؟

اسپرم در بیضه‌ها تولید می‌شود و پس از آن، مدتی در اپیدیدیم (Epididymis) یا مجرای پیچ‌خورده‌ای در پشت بیضه، ذخیره و بالغ می‌شود. زمانی که تحریک جنسی آغاز می‌شود، اسپرم‌ها از اپیدیدیم وارد لوله‌های وابران یا واز دِفِران (Vas deferens) می‌شوند و به‌سوی مجاری انزالی (Ejaculatory Ducts) حرکت می‌کنند.

در این مرحله، مایعات مختلفی به اسپرم اضافه می‌شود که از جملۀ این مایعات می‌توان به مایع قندی حاصل از وزیکول‌های منی اشاره کرد که انرژی لازم برای حرکت اسپرم را فراهم می‌کنند. غدۀ پروستات هم مایعی ترشح می‌کند که در روان شدن و محافظت از اسپرم نقش دارد. اکنون اسپرم با این مایعات ترکیب و مایع منی تشکیل می‌شود. این مایع (منی) در بخش پایینی مجرای ادراری و نزدیک پروستات، جمع می‌شود.

در پایان وقتی مرد به اوج لذت جنسی یا ارگاسم می‌رسد، انقباضات ریتمیک عضلات اطراف مجرای انزالی باعث باعث می‌شود که منی به‌سرعت از طریق مجرای ادراری به سمت نوک آلت تناسلی حرکت کند و خارج شود.

کاری که عمل وازکتومی انجام می‌دهد این است که لوله‌های وابران یا واز دفران را قطع می‌کند تا دیگر اسپرم، وارد مایع منی نشود. این فرایند، قابلیت باروری آقایان را از بین می‌برد و بهترین روش پیشگیری دائمی از بارداری برای آقایانی است که تصمیم دارند دیگر صاحب فرزند جدید نشوند. 

عمل وازکتومی چگونه انجام می‌شود؟

در روش نوین عمل وازکتومی، ابتدا پزشک متخصص اورولوژی، سوزن ظریف بی‌حسی را به پوست ناحیۀ جلوی کیسۀ بیضه تزریق می‌کند تا بیمار حین عمل، هیچ دردی را تجربه نکند. ناگفته نماند که همین بی‌حسی می‌تواند باعث شود که شخص روی بیضه‌هایش، فشاری را احساس کند.

در گام بعدی، اورولوژیست با ابزار خاصی، یک سوراخ کوچک روی کیسۀ بیضه ایجاد می‌کند تا به لوله‌های وابران دسترسی پیدا کند. سپس این لوله‌ها از هر طرف خارج می‌شوند تا جراح، آن‌ها را قطع کند و امکان ورود اسپرم به مایع منی را از بین ببرد. پس از قطع لوله‌ها، جراح دو طرف هر لوله را گره می‌زند و در پایان، لوله‌های واز دفران را به درون کیسۀ بیضه برمی‌گرداند.

سوالی که بسیاری از افراد مطرح می‌کنند این است که آیا جراح، سوراخی را که روی کیسۀ بیضه وجود دارد بخیه می‌کند؟ پاسخ منفی است. این سوراخ، باز می‌ماند تا خون‌ ناشی از عمل به‌تدریج خارج شود. حدود چهار یا پنج روز بعد از وازکتومی، این سوراخ به‌صورت خودبه‌خود بسته می‌شود. در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در زمینه این عمل، پیشنهاد می‌شود مقاله وازکتومی چیست را مطالعه کنید.

آیا وازکتومی باعث قطع شدن مایع منی می‌شود؟

یکی دیگر از پرسش‌هایی که در مورد وازکتومی مطرح می‌شود این است که آیا پس از این عمل، مایع منی از مرد خارج نمی‌شود؟ خیر، وازکتومی باعث قطع شدن منی نمی‌شود و فقط با قطع کردن مجرای وابران، اجازۀ ورود اسپرم به مایع منی را نمی‎دهد. حدود 95 درصد از حجم منی از مایعاتی تشکیل شده که توسط غدۀ پروستات و وِزیکول‌های منی تولید می‌شوند. 

در واقع، اسپرم فقط حدود 5 درصد یا کمتر از حجم منی را تشکیل می‌دهد. دقت داشته باشید که پس از وازکتومی، ظاهر منی هم تفاوتی با قبل از وازکتومی نمی‌کند. ازآن‌جا که اسپرم، 1 تا 5 درصد از حجم منی را تشکیل می‌دهد، حجم مایع منی هم بعد از وازکتومی تقریبا ثابت می‌ماند و افت احتمالی آن به‌طور میانگین 0.66 میلی‌لیتر است.

اسپرم‌ها بعد از وازکتومی کجا می‌روند؟ 

بعد از وازکتومی، اسپرم‌ها مثل گذشته در بیضه‌ها تولید می‌شوند؛ ولی چون راه خروج‌شان (لوله‌های وابران) بسته شده، نمی‌توانند وارد مایع منی شده و از بدن خارج شوند. در نتیجه اسپرم‌ها در اپیدیدیم (لوله‌ای بلند و پیچ‌خورده که در پشت هر بیضه قرار دارد) باقی می‌مانند و سیستم ایمنی بدن آن‌ها را به‌صورت طبیعی، تجزیه و جذب می‌کند. 

بررسی احتمال بارداری با وجود وازکتومی و دلایل شکست عمل وازکتومی

درست است که عمل وازکتومی، یک روش پیشگیری دائمی از بارداری معرفی می‌شود؛ ولی نرخ موفقیتش 100 درصد نیست و به دلایل مختلفی، احتمال بارداری پس از وازکتومی وجود دارد. در ادامه چند مورد از دلایل شکست عمل وازکتومی را معرفی می‌کنیم.

1. وجود اسپرم در مایع منی در ماه‌های اول؛ عامل بارداری غیرمنتظره پس از عمل

وقتی وازکتومی انجام می‌شود، هنوز اسپرم‌هایی در بخش بالایی لوله‌های وابران باقی مانده است و ممکن است تا چند هفته یا چند ماه بعد از عمل نیز این اسپرم‌ها وجود داشته باشند؛ به همین دلیل توصیه می‌شود که تا 4 ماه بعد از انزال یا تا 20 بار انزال بعد از عمل خود از روش‌های پیشگیری اضافی مثل کاندوم استفاده شود.

بعد از 4 ماه، لازم است آزمایش آنالیز منی انجام شود تا بررسی‌های لازم صورت گیرد و این اطمینان حاصل شود که هیچ اسپرمی در مایع منی وجود ندارد. البته باید بگوییم که بارداری با وجود وازکتومی به‌خاطر وجود اسپرم‌های باقی‌مانده از قبل، نشانۀ شکست خود عمل وازکتومی نیست؛ چون ممکن است وازکتومی، کاملاً درست و حرفه‌ای انجام شده باشد و رعایت نکردن نکات پیشگیرانه توسط خود افراد، سبب بارداری شده باشد.

2. پدیده ریکانالیزاسیون (Recanalization)؛ برقراری مجدد اتصال لوله‌های وابران

ریکانالیزاسیون به معنای برقراری مجدد مسیر در لوله‌های وابران (واز دفران) است؛ همان لوله‌هایی که هنگام عمل وازکتومی، قطع یا مسدود شده بودند. پدیدۀ ریکانالیزاسیون می‌تواند به دو شکل زودرس یا دیررس رخ دهد. ممکن است این پرسش در ذهن شما نقش ببندد که فرایند یا مکانیسم ریکانالیزاسیون چگونه است؟ مگر می‌شود مجراهایی که بریده شده‌اند، دوباره به هم متصل شوند؟

بدن انسان، به‌صورت طبیعی تمایل دارد که زخم‌ها و آسیب‌های خود را التیام ببخشد. در ریکانالیزاسیون زودرس (Early Recanalization) که معمولاً در چند هفته تا چند ماه پس از وازکتومی رخ می‌دهد، به‌دلیل تکنیک جراحی (گره زدن نادرست و ناکامل مجراهای وابران) یا واکنش التهابی شدید در محل برش، یک کانال کوچک بین دو انتهای بریده‌شدۀ لولۀ واز دفران تشکیل می‌شود. این کانال می‌تواند به‌تدریج باز شود و اجازۀ عبور اسپرم را بدهد.

در مورد مکانیسم ریکانالیزاسیون دیررس (Late Recanalization) که معمولاً ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از وازکتومی رخ می‌دهد، یک سری فرضیه‌ها مطرح شده است که از جملۀ آن‌ها می‌توان به تشکیل فیستول و رشد مجدد سلول‌های اپیتلیال موجود در انتهای بریده‌شدۀ لوله‌ها اشاره کرد. منظور از فیستول، یک مسیر غیرطبیعی بین دو انتهای بریده‌شدۀ مجرای وابران یا بین این مجراها و ساختارهای مجاور است که این فیستول می‌تواند به‌تدریج بزرگ شود و امکان عبور اسپرم را فراهم کند.

3. احتمال شکست وازکتومی به‌دلیل خطای پزشک و حذف نادرست ساختارها

یکی دیگر از دلایل شکست وازکتومی و بارداری ناخواسته بعد از این عمل، عدم شناسایی صحیح مجرای وابران، مسدودسازی ناقص این لوله‌ها و عدم بررسی موفقیت عمل پس از جراحی توسط اورولوژیست است. 

گاهی پزشکان، بیمار را به انجام آزمایش منی پس از وازکتومی تشویق نمی‌کنند یا آزمایش را در زمان نادرست (زودتر از 4 ماه) توصیه می‌کنند. از سویی اگر پزشک فقط یکی از مجراهای وابران را قطع کند، یا دو سر لوله‌ها را به‌درستی نبندد (با کوتر یا گره)، احتمال اتصال مجدد یا باقی ماندن مسیر ورود اسپرم به مایع منی وجود دارد.

نقش آزمایش‌های پس از وازکتومی در اطمینان از عقیمی

آزمایش‌های پس از وازکتومی (آزمایش اسپرم)، نقش بسیار مهمی در حصول اطمینان از عدم وجود اسپرم در مایع منی دارد و باعث می‌شود که خاطر ما از بابت اثربخشی وازکتومی و درست انجام شدن آن، آسوده شود. نقش و اهمیت آزمایش منی سبب می‌شود متخصصان اورولوژی روی انجام شدن این آزمایش، 4 ماه بعد از وازکتومی تأکید داشته باشند.

وقتی زمان مناسبی از عمل وازکتومی می‌گذرد (4 ماه)، به احتمال زیاد، مایع منی که پس از وازکتومی در مجرای وابران باقی مانده، خارج شده و تا حدودی می‌توان از بابت صفر شدن اسپرم بعد از وازکتومی، آسوده‌خاطر بود. در نتیجه آزمایش پس از گذشت 4 ماه از عمل گرفته می‌شود تا پزشک و مراجع از اثربخشی آن، مطمئن شوند.

در این آزمایش، نمونۀ مایع منی باید از طریق انزال مستقیم (معمولاً از راه خودارضایی) در ظرف استریل جمع‌آوری شود. ترجیحاً نمونه در آزمایشگاه گرفته می‌شود یا در غیر این صورت، لازم است شخص، بین 30 تا 60 دقیقه بعد از جمع‌آوری نمونه، آن را به آزمایشگاه برساند. نمونه لازم است در دمای بدن نگه داشته شود. در گام بعدی، نمونه زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود تا مشخص شود که آیا اسپرم زنده‌ای در آن وجود دارد یا خیر.

نتیجۀ آزمایش اسپرم به این صورت است که اگر در نمونه، هیچ اسپرمی (حتی غیر متحرک) دیده نشود، نتیجه را معمولاً آزواسپرمی (Azoospermia) گزارش می‌کنند و این نشان می‌دهد که عمل، موفق بوده است.

در صورتی که فقط اسپرم‌های غیرمتحرک در نمونه دیده شود، ممکن است هنوز خطر بسیار کمی برای بارداری وجود داشته باشد، اما بعضی پزشک‌ها آن را «امن» تلقی می‌کنند و توصیه می‌کنند که مدتی بعد، آزمایش آنالیز اسپرم انجام شود. در صورت وجود اسپرم‌های زنده یا متحرک، مشخص می‌شود که عمل، هنوز به‌صورت کامل اثر خودش را نگذاشته است و باید بیشتر صبر کرد و پس از مدتی، مجدداً آزمایش را انجام داد.

آیا وازکتومی قابل بازگشت است؟

بله، وازکتومی، قابل برگشت است ولی بهتر است آن را روشی دائمی برای پیشگیری از بارداری بدانیم. درست است که امکان باز کردن لوله‌های وابران وجود داشته باشد؛ اما ممکن است که این روش، اثربخش نباشد و کمکی به باروری آقایان نکند. 

در مقاله‌ای در وب‌سایت مایو کلینیک اشاره شده که نرخ بارداری پس از بازگشت وازکتومی بین 30% تا بیش از 90% متغیر است. این بازۀ وسیع به عوامل مختلفی مثل سن همسر، مدت زمان سپری‌شده از وازکتومی، نوع عمل برگشت وازکتومی و وجود مشکلات باروری قبلی در مرد، بستگی دارد. عمل برگشت وازکتومی، به دو روش انجام می‌شود که در ادامه در مورد این دو روش صحبت خواهیم کرد:

1. وازووازوستومی (Vasovasostomy)

این روش رایج‌ترین نوع بازگشت وازکتومی است که در آن، جراح دو انتهای بریده‌شدۀ لوله وابران را که در طی عمل وازکتومی مسدود شده‌اند، دوباره به هم متصل می‌کند. این روش معمولاً زمانی انجام می‌شود که هیچ انسداد دیگری در مسیر اسپرم وجود نداشته باشد و مایع خارج‌شده از انتهای نزدیک به بیضه، حاوی اسپرم باشد. معمولاً این روش نسبت به روش دوم، در بازگرداندن اسپرم به مایع منی، اثرگذارتر است.

2. وازواپیدیدیموستومی (Vasoepididymostomy)

این روش پیچیده‌تر از وازووازوستومی است و در آن، مجرای وابران مستقیماً به اپیدیدیم (لوله‌ای که اسپرم در آن بالغ و ذخیره می‌شود و در پشت بیضه قرار دارد) متصل می‌شود. این روش زمانی مورد نیاز است که انسدادی در اپیدیدیم وجود داشته باشد که مانع از رسیدن اسپرم به لوله وابران می‌شود. وازواپیدیدیموستومی از نظر فنی چالش‌برانگیزتر از روش اول است و معمولاً نرخ موفقیت کمتری در بازگرداندن اسپرم و دستیابی به بارداری دارد.

روش‌های مختلف بارداری پس از وازکتومی

درصورتی‌که پس از وازکتومی، زوج‌ها بخواهند صاحب فرزند جدید شوند، سه روش برای باروری مجدد آقایان وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به آی‌وی‌اف و میکرواینجکشن بعد از وازکتومی اشاره کرد. در این بخش از مقاله، به اختصار در مورد هر کدام از این روش‌ها توضیحاتی خواهیم داد:

1. عمل بازگشت وازکتومی

در این روش از طریق وازووازوستومی یا وازواپیدیدیموستومی، امکان بازگشت اسپرم به مجرای وابران فراهم می‌شود که احتمال موفقیتش برای بارداری به عوامل مختلفی بستگی دارد. البته اگر سال‌های زیادی از انجام وازکتومی گذشته باشد، احتمال بارداری پس از بازگشت وازکتومی کاهش می‌یابد. 

2. آی‌وی‌اف (IVF)

منظور از IVF، لقاح در آزمایشگاه (In Vitro Fertilization) است. در این روش، ابتدا تخمدان‌ها برای تولید تخمک تحریک می‌شوند. سپس تخمک‌ها از بدن زن برداشته و در محیط آزمایشگاه با اسپرم ترکیب می‌شود. پس از گذشت چند روز و رشد جنین، فرایند انتقال جنین به رحم مادر انجام می‌شود.

3. میکرواینجکشن (ICSI)

منظور از میکرواینجکشن، تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (Intracytoplasmic Sperm Injection) است که زیرمجموعه‌ای از روش IVF محسوب می‌شود. تفاوت این روش با IVF در آن است که به‌جای رها کردن اسپرم در کنار تخمک، یک اسپرم سالم مستقیماً با سوزن ظریف داخل تخمک تزریق می‌شود.

روش‌های استخراج و بازیابی اسپرم پس از وازکتومی

سوالی که احتمالاً برای شما هم پیش می‌آید، این است که وقتی وازکتومی انجام می‌شود، دیگر اسپرمی در مایع منی وجود ندارد که پزشکان، آن را بردارند و با تخمک ترکیبش کنند. پس چگونه این اسپرم را به دست می‌آورند؟ 

چند روش برای استخراج اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم وجود دارد که از جملۀ این روش‌ها می‌توان به PESA (استخراج اسپرم با سوزن از اپیدیدیم)، MESA (استخراج اسپرم با جراحی میکروسکوپی از اپیدیدیم)، TESA (بافت‌برداری از بیضه با سوزن) و TESE (استخراج بافت بیضه برای یافتن اسپرم) اشاره کرد.

جمع‌بندی

در این مقاله کوشیدیم به‌صورت مفصل به این پرسش پاسخ دهیم که آیا احتمال بارداری با وجود وازکتومی وجود دارد یا خیر و دریافتیم که وازکتومی، احتمال بارداری را به‌طور کامل از بین نمی‌برد؛ ولی احتمال بارداری را به‌شدت کاهش می‌دهد. اشتباه جراحی، انجام ندادن آزمایش اسپرم و رابطۀ جنسی زودهنگام پس از عمل، چند مورد از عواملی هستند که می‌توانند در بارداری بعد از عمل بستن لوله‌های وابران، دخیل باشند. جدای از احتمال بارداری پس از بستن لوله‌های وابران، این عمل یک سری عوارض هم دارد که ممکن است برای آقایان به وجود بیایند.

اولین گام برای افزایش احتمال موفقیت و اثربخشی وازکتومی در پیشگیری از بارداری، عمل درست و حرفه‌ای وازکتومی به دست یک اورولوژیست کاردان و باتجربه است.

سؤالات متداول