سنگ کلیه معمولاً تا زمانی که هنوز داخل کلیه قرار دارد، هیچ علائمی ندارد و همین بیعلامت بودن باعث میشود بسیاری از افراد تا مدتها متوجه وجود سنگ نشوند. این در حالی است که در همین مدت سنگ میتواند زمینهساز بروز عوارض مهمی مثل انسداد، عفونت کلیه یا آسیب تدریجی بافت کلیه شود.
نکته مهم اینجاست که عوارض سنگ کلیه معمولاً «یکباره» اتفاق نمیافتند؛ بلکه بهتدریج پیشرفت میکنند؛ بنابراین در صورت تشخیص بهموقع، فرصت کافی برای درمان وجود خواهد داشت.
نکته مهم دیگر این است که معمولاً دردی که عموم مردم به اسم درد سنگ کلیه میشناسند یا تجربه میکنند، وقتی است که سنگ از کلیه عبور کرده و وارد حالب شده است.
ما در این مطلب قصد داریم درباره عوارض سنگهایی صحبت کنیم که دقیقاً در کلیه هستند و هنوز حرکت نکردهاند. پس از آن به بحث درباره عوارض خاص سنگ کلیه بسته به محل قرارگیری سنگ و جنس آن و همچنین عوارض خاص در افراد مختلف خواهیم پرداخت.
عوارض عمومی سنگ کلیه
همانطور که گفتیم، سنگ کلیه زمانی که هنوز داخل کلیه قرار دارد، معمولاً بدون علامت است؛ اما این به معنی بیخطر بودن آن نیست. در این مرحله، سنگ میتواند بهتدریج باعث مشکلاتی شود که اگر بهموقع تشخیص داده نشوند، احتمال آسیبدیدگی بافت کلیه را بالا میبرند.
شدت این عوارض به چند عامل مهم بستگی دارد که عبارتاند از:
- اندازۀ سنگ؛
- جنس سنگ؛
- محل قرارگیری سنگ؛
- سن و جنسیت بیمار.
در ادامه عوارض سنگ کلیه را توضیح میدهیم.
انسداد و هیدرونفروز: فشار پنهانی که به کلیه آسیب میزند
اگر سنگ مسیر خروج ادرار را تنگ یا مسدود کند، ادرار پشت سنگ جمع میشود و فشار داخل کلیه بالا میرود. این افزایش فشار بهمرور باعث هیدرونِفروز (تورم کلیه) میشود. هیدرونفروز در صورت ادامهدار بودن، عملکرد کلیه را کاهش میدهد و حتی ممکن است بخشهایی از بافت کلیه دچار آسیب دائمی شوند.
این اتفاقات معمولاً به تدریج اتفاق میافتند؛ یعنی ممکن است بیمار ماهها یا حتی سالها هیچ درد شدیدی احساس نکند، اما کلیه در حال آسیبدیدن باشد.
عفونت کلیه: از پیلونفریت تا خطر عفونت خون
در مواردی که سنگ جریان طبیعی ادرار را مختل میکند، زمینه برای رشد باکتریها فراهم میشود. در این شرایط، احتمال بروز عفونت کلیه (پیلونفریت) بالا میرود. در این میان سنگهای عفونی یا استروویتی بیشترین خطر را دارند. این سنگها در اثر فعالیت باکتریها ایجاد میشوند و ممکن است حاوی باکتری نیز باشند.
گاهی پس از مداخلات پزشکی مثل سنگشکن، باکتری آزاد میشود کلیه رادار عفونت میکند. در موارد شدید، عفونت ممکن است وارد جریان خون شود و باعث سپسیس شود که وضعیت بهمراتب خطرناکتری است و نیاز به درمان فوری دارد.
نارسایی کلیه: آسیب تدریجی یا ناشی از بیماری زمینهای
نارسایی کلیه یکی دیگر از عوارض سنگ کلیه است. وقتی سنگ بزرگ، دوطرفه یا عفونی باشد و مدت طولانی در کلیه باقی بماند، فشار و التهاب ناشی از آن باعث کاهش تدریجی عملکرد کلیه شود.
در بعضی بیماران، علاوهبر سنگ، همان اختلالی که باعث تشکیل سنگ شده است نیز باعث آسیب به کلیه میشوند. بیماریهایی مثل هایپراوریسمی، دیابت، فشارخون یا مشکلات متابولیسم ازجملۀ این مواردند.
عوارض سنگ کلیه بر اساس موقعیت آن در کلیه
همانطور که گفتیم یکی از مهمترین عواملی که بر نوع عوارض سنگ کلیه تأثیر میگذارد، جایی است که سنگ کلیه قرار گرفته است. هرچه سنگ به خروجی کلیه نزدیکتر باشد، خطر انسداد و آسیب زودتر و با شدت بیشتری ظاهر میشود؛ اما سنگهایی که دورتر از خروجی کلیه قرار دارند، ممکن است سالها بدون علامت بمانند و بهتدریج بزرگ شوند.
در این بخش، عوارض سنگ کلیه را بر اساس محل دقیق آن بررسی خواهیم کرد.
کالیس تحتانی: دورترین بخش و غالباً بیعلامت
سنگهای کالیس تحتانی معمولاً سالها بدون علامت باقی میمانند. چون این قسمت دورترین نقطه از خروجی کلیه است، احتمال اینکه سنگهای این ناحیه باعث انسداد مسیر ادرار شوند، بسیار کم است.
نکته مهم در مورد این سنگها این است که فرد هیچ دردی احساس نمیکند. در موارد زیادی، سنگ کلیه رشد نمیکند یا رشد آن بسیار کند است؛ در این صورت ممکن است فرد هیچوقت دچار مشکل ناشی از «سنگ کالیس تحتانی کلیه» نشود.
در برخی موارد نیز سنگ آرام آرام بزرگ میشود و در نهایت بهاندازهای میرسد که دیگر قابل دفع نیست و برای خارج کردن آن باید از روشهای جراحی استفاده کرد.
کالیسهای فوقانی و میانی: نزدیک خروجی، با خطر انسداد بیشتر
سنگهایی که در کالیس فوقانی یا میانی قرار میگیرند، به لگنچه کلیه نزدیکترند. این سنگها دلیل قرار گرفتن در بالای لگنچه، در صورت حرکت، ممکن است داخل لگنچه قرار بگیرند. زاویۀ کالیسهای فوقانی و میانی طوری است که اگر در لگنچه گیر کنند، احتمال انسداد نسبی یا کامل مسیر ادرار وجود دارد.
در چنین شرایطی، جمع شدن ادرار در پشت سنگ ممکن است باعث اتساع کالیسها (هیدروکالیکوز یا هیدرونفروز)، افزایش فشار داخل کلیه و نهایتاً آسیب تدریجی بافت کلیه شود. حتی سنگهای کوچک نیز در این محلها ممکن است باعث التهاب و اختلال عملکرد شوند.
دهانه کالیس: انسداد موضعی و خطر هیدروکالیکوز
اگر سنگ در دهانه یک کالیس قرار بگیرد، ممکن است فقط همان کالیس را مسدود کند و باعث هیدروکالیکوز شود که به ورم بخش خاصی از کلیه است. این عارضه باعث تشدید فشار وارد بر قسمت بزرگ شده و آسیب دیدن همان قسمت خواهد شد.
نکته مهم این است که این آسیب لزوماً با درد شدید همراه نیست و ممکن است فرد تنها زمانی متوجه مشکل شود که آسیبدیدگی بافت کلیه به درجه پیشرفته رسیده باشد.
سنگهای داخل پاپیلا و لولههای جمع کننده ادرار
برخی سنگها دقیقاً در پاپیلاهای کلیه یا داخل لولههای جمع کننده ادرار تشکیل میشوند؛ یعنی درست در جایی که ادرار از فیلترهای کلیه عبور میکند. این نوع سنگها معمولا در اندازههای میکروسکوپی هستند و بهتنهایی معمولاً باعث نارسایی کلیه نمیشوند.
البته در صورت «انسداد مکرر، عفونت، التهاب طولانیمدت یا بیماری سنگسازی فعال»، سنگهای داخل پاپیلا و لولههای جمع کننده ادرار نیز میتوانند در کاهش تدریجی عملکرد کلیه نقش داشته باشند.
عوارض سنگ کلیه بر اساس نوع سنگ
جنس یا نوع سنگ یکی از عوامل مهم در تعیین رفتار سنگ و میزان آسیبی است که به کلیه وارد میکند. برخی سنگها بهسرعت رشد میکنند، برخی دیگر ممکن است حاوی باکتری باشند و دسته دیگر به خاطر سختی زیاد درمان بسیار دشواری دارند.
در این بخش، عوارض هر نوع سنگ را جداگانه بررسی خواهیم کرد تا بدانید چرا «جنس سنگ» گاهی از اندازه آن هم مهمتر است.
عوارض سنگهای اِستروویتی (Struvite)
سنگهای استروویتی معمولاً در اثر عفونتهای مکرر ادراری و بهخاطر فعالیتباکتریها به وجود میآیند. این نوع سنگ از خطرناکترین انواع سنگ کلیه است، زیرا:
- به سرعت رشد میکنند؛
- احتمال دارد حاوی باکتری باشد و در اثر سنگشکنی باکتری آزاد شود؛
- ممکن است چند کالیس را پر کنند و به شکل سنگهای شاخ گوزنی تبدیل شوند؛
- محیط مناسبی برای رشد باکتریها ایجاد میکنند.
از مهمترین عوارض سنگهای استروویتی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- آسیبدیدگی زیاد بافت کلیه به دلیل سریع بزرگ شدن سنگ.
- احتمال بالاتر پیلونفریت (عفونت کلیه) نسبت به سایر سنگها؛
- افزایش خطر عفونت خون (سپسیس)؛
نکته: این سنگها خودبهخود باعث پیلونفریت نمیشوند؛ اما چون ممکن است حاوی باکتری باشند، احتمال پیلونفریت را بیشتر میکنند. درصورت مداخلات پزشکی مثل سنگ شکن، یا وجود عامل زمینهای، این احتمال بیشتر هم میشود.
عوارض سنگ اسید اوریکی
سنگهای اسید اوریکی معمولاً آهسته رشد میکنند، اما همین رشد آهسته باعث میشود که دیرتر هم تشخیص داده شوند.
از مهمترین عوارض سنگهای اسید اوریکی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تشکیل سنگهای بزرگ که بهمرور باعث انسداد کلیه یا مسیر ادرار میشوند؛
- نارسایی تدریجی کلیه.
نکته مهمی که باید درباره سنگهای اسید اوریکی بدانید، این است که این سنگها در اثر بیماری هایپراوریسمی (Hyperuricemia) ایجاد میشوند. علاوهبر خود سنگ، علت زمینهای که باعث هایپراوریسمی شده نیز ممکن است باعث نارسایی کلیه بشود. به همین دلیل در این افراد احتمال ابتلا به نارسایی کلیه بالا است.
عوارض سنگ کلیه از جنس کلسیم فُسفات
این نوع سنگها جزو سختترین سنگها هستند. از مهمترین ویژگیهای این سنگها میتوان مواردی مثل رشد سریع، چسبندگی شدید به دیواره کالیس و مقاوم بودن در برابر درمان دارویی را نام برد.
از مهمترین عوارض سنگهای کلسیم فسفاتی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد اسکار و فیبروز در کالیس؛
- تنگی دائمی کالیس؛
- هیدروکالیکوز موضعی؛
- نیاز به درمانهای سخت یا تکراری؛
- خطر بالای عود به دلیل اختلال زمینهای (مثل پرکاری تیروئید).
- نارسایی تدریجی
عوارض سنگ کلیه از جنس سیستین
سنگهای سیستینی معمولاً در افراد با اختلال ژنتیکی ایجاد میشوند و ویژگیهای خاصی دارند که عبارتاند از: سختی بسیار بالا، مقاوم نسبت به بسیاری از روشهای درمانی و رشد سریع.
از مهمترین عوارض سنگهای سیستینی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- انسداد تدریجی و مکرر؛
- دردهای کالیسی (نه کولیکی) به دلیل کشیده شدن کالیسها؛
- احتمال بالای عود مجدد؛
- آسیب کلیه به دلیل رشد سریع سنگ.
عوارض سنگ کلیه در گروههای مختلف
نوع عوارض سنگ کلیه در همۀ افراد یکسان است؛ اما احتمال بروز هر عارضه بسته به سن، جنس و شرایط فردی متفاوت خواهد بود. در واقع جنسیت، وضعیت هورمونی، اندازه کلیه و وجود مشکلات زمینهای تعیین میکنند که فرد بیشتر در معرض کدام نوع عارضه قرار خواهد گرفت.
عوارض سنگ کلیه در زنان
در زنان، عفونتهای ادراری شایعتر هستند؛ بنابراین در این گروه احتمال تشکیل سنگهای عفونی و استروویتی بالاتر است. در نتیجه خطر عفونت کلیه (پیلونفریت) افزایش پیدا میکند و اگر عفونت بهموقع درمان نشود، خطر هیدرونفروز و آسیب کلیه بیشتر خواهد شد.
در مجموع میتوان اینطور گفت که عوارض سنگ کلیه در زنان بیشتر خود را به شکل عفونت و التهاب نشان میدهند و به همین دلیل باید هر علامت مشکوکی به سرعت بررسی شود؛ حتی اگر فرد درد شدیدی نداشته باشد.
عوارض سنگ کلیه در مردان
در مردان خطر تشکیل سنگهای عفونی کمتر است؛ اما خطر رشد بیعلامت سنگ کلیه همچنان وجود دارد. عوارض سنگ کلیه در مردان بیشتر به شکلهای زیر بروز پیدا میکنند:
- انسداد تدریجی؛
- هیدرونفروز خاموش؛
- آسیبدیدگی بخشهایی از کلیه بدون درد واضح.
عوارض سنگ کلیه در کودکان
سنگ کلیه در کودکان اغلب به دلیل مشکلات زمینهای ایجاد میشود و همین مسئله باعث میشود که سنگها سریعتر رشد کنند. از سوی دیگر چون کلیه کودک هنوز کوچک است انسداد و هیدرونفروز سریعتر اتفاق میافتد.
همه این عوامل باعث میشوند که خطر افت عملکرد دائمی و نارسایی کلیه در کودکان بهمراتب بیشتر از بزرگسالان باشد. ناگفته نماند که به دلیل کوچک بودن اندازهٔ کلیه، حتی سنگهای کوچک هم میتوانند در کودکان مسئلهساز شوند.
عوارض داروهای سنگ کلیه
از دارو درمانی معمولاً برای کاهش درد، تسهیل دفع سنگها، کاهش سرعت رشد سنگ، جلوگیری از عفونت ناشی از سنگ (بهخصوص برای سنگهای عفونی) و جلوگیری از تشکیل سنگهای جدید استفاده میشود.
بااینحال هیچ دارویی بدون عوارض نیست. در ادامه به عوارض رایج داروهای مربوط به سنگ کلیه اشاره خواهیم کرد:
- مسکنهایی مثل دیکلوفناک یا ایبوپروفن: مصرف طولانیمدت این داروها به معده و کلیه آسیب میزند و در برخی افراد باعث افزایش فشارخون یا مشکلات قلبی میشود.
- آلفا بلوکرها مثل تامسولوسین: این داروها به دفع راحتتر سنگ کمک میکنند؛ اما گاهی باعث افت فشارخون، سرگیجه یا احساس خستگی میشوند.
- تیازیدها یا ادرارآورها: این داروها ممکن است سطح پتاسیم خون را کاهش دهند و این شکل باعث ضعف یا گرفتگی عضلات خواهند شد.
- آلوپورینول: برای کنترل اسید اوریک تجویز میشود ولی در بعضی افراد باعث حساسیت پوستی یا مشکلات کبدی میشود.
- سیترات پتاسیم: با قلیایی کردن ادرار از تشکیل سنگ جلوگیری میکند، اما مصرف زیاد آن ممکن است باعث مشکلات گوارشی یا تغییر سطح پتاسیم خون شود.
به همین دلیل باید از مصرف خودسرانه دارو خودداری کنید. توجه کنید که هر دارویی را باید صرفاً با تجویز پزشک مصرف کنید.
عوارض جراحی یا درمانهای تهاجمی
وقتی سنگها بزرگ باشند یا با دارو دفع نشوند، معمولاً پزشک از روشهایی مثل سنگشکنی بروناندامی (ESWL)، اورتروسکوپی یا نفرولیتوتومی از راه پوست (PCNL) استفاده خواهد کرد. این روشها در عین مؤثر بودن، ممکن است عوارض زیر را به همراه داشته باشند:
- عفونت ادراری یا سپسیس: ورود باکتریها به خون در حین عمل گاهی منجر به عفونت خواهد شد.
- خونریزی: چه در حین عمل و چه پس از آن، فرد ممکن است دچار خونریزی از مجاری ادراری یا محل جراحی شود.
- آسیب فیزیکی به حالب یا کلیه: گاهی اوقات اگر پزشک تخصص و تجربه کافی نداشته باشد، ممکن است در حین جراحی باعث خراش یا پارگی بافت بدن شود.
- درد و ناراحتی پس از عمل: پس از عمل تا مدتی فرد دچار درد یا سوزش موقع دفع ادرار خواهد شد؛ اما اگر این شرایط ادامه پیدا کرد، باید حتماً به پزشک مراجعه کند.
- سنگشکنی ناموفق: در برخی بیماران، سنگها طی یک جلسه بهطور کامل خرد نمیشوند و لازم است که سنگشکنی تکرار شود یا روش دیگری برای درمان انتخاب شود.
| جدول عوارض داروها و درمانهای تهاجمی سنگ کلیه | ||
| عوارض نادر / جدی | عوارض شایع | دارو / روش |
| آسیب کلیه دائمی، مشکلات قلبی (حمله قلبی، سکته) | آسیب معده (زخم، خونریزی)، آسیب کلیه، افزایش فشارخون | ایبوپروفن، دیکلوفناک |
| سنکوپ شدید، واکنش آلرژیک | افت فشار خون، سرگیجه، خستگی، مشکلات انزال | تامسولوسین (آلفا بلوکر) |
| آریتمی قلبی، نارسایی کلیه ناشی از هیپوکالمی | کاهش پتاسیم و سدیم: ضعف و گرفتگی عضلات | تیازیدها (ادرارآورها) |
| سندرم استیون-جانسون، آسیب کبدی | حساسیت پوستی، بثورات، مشکلات گوارشی | آلوپورینول |
| هیپرکالمی: آریتمی قلبی در بیماران کلیوی | نفخ، تهوع، تغییر سطح پتاسیم خون | سیترات پتاسیم |
| آسیب کلیه، فشارخون بالا طولانیمدت | خون در ادرار، درد پهلو، نیاز به تکرار جلسه | سنگشکنی بروناندامی (ESWL) |
| پارگی حالب، سپسیس | خونریزی خفیف، عفونت ادراری، نیاز به استنت | اورتروسکوپی |
| آسیب کلیه شدید، سپسیس | درد بعد عمل، خونریزی، تب | نفرولیتوتومی از راه پوست (PCNL) |
پیشگیری از عوارض سنگ کلیه
در بسیاری از موارد، سنگ کلیه زمانی تشخیص داده میشود که بیمار هیچ علامتی ندارد و صرفاً در سونوگرافی یا چکاپ به آن پی برده است. نکتهای که باید به آن توجه کرد، این است که سنگ حتی در صورت بیعلامت بودن هم بهمرور باعث آسیب کلیه میشود.
این در حالی است که اگر بهموقع به پزشک مراجعه کنید، درمان و کنترل شرایط بهمراتب راحتتر میشود.
بنابراین مهمترین اقدام در این مرحله، مراجعه به پزشک و بررسی وضعیت سنگ است. پس از مشخص شدن وضعیت سنگ دو حالت وجود دارد:
۱. اقدام بهموقع برای درمان: وقتی سنگ کوچک است بهاحتمال زیاد خودبهخود و بدون نیاز به سنگشکن یا جراحی دفع میشود. بااینحال اگر پیگیری پزشکی همین سنگها را هم جدی نگیرید، ممکن است بهتدریج بزرگ شوند و مسیر کلیه یا خروج ادرار را مسدود کنند.
۲. مدیریت رشد و عوارض سنگ: در این موارد پزشک معمولاً توصیه به اصلاح سبک زندگی و تجویز دارو میکند تا:
- سرعت رشد سنگ کاهش پیدا کند؛
- از تشکیل سنگهای جدید جلوگیری شود؛
- و عوامل زمینهای (پرکاری تیروئید، دیابت یا فشارخون) کنترل شوند.
نتیجهگیری
سنگ کلیه در بسیاری از افراد بدون علامت است و معمولاً بهطور اتفاقی تشخیص داده میشود؛ اما این بیعلامت بودن به معنای بیخطر بودن سنگ نیست.
سنگی که داخل کلیه باقی میماند در طولانیمدت باعث انسداد، عفونت کلیه یا کاهش تدریجی عملکرد کلیه خواهد شد. به همین دلیل، بررسی پزشکی اهمیت زیادی دارد.
همانطور که در این مطلب توضیح دادیم، عوارض سنگ کلیه در همه افراد یکسان هستند اما اینکه کدام عارضه با چه شدتی در هر فرد رخ دهد، به محل قرارگیری سنگ، نوع سنگ، سن، جنسیت و عوامل زمینهای بستگی دارد.
بااینحال نکته مهم این است که بیشتر این عوارض بهصورت تدریجی پیشرفت میکنند؛ بنابراین در صورت پیگیری منظم و درمان بهموقع، بهراحتی میتوان از عوارض برگشتناپذیری همچون نارسایی کلیه جلوگیری کرد.
