نارسایی کلیه در سالمندان نسبت افراد جوانتر شیوع بیشتری دارد؛ زیرا کلیه بهطور طبیعی به مرور زمان دچار افت عملکرد میشود. همچنین در برخی از سالمندان، این عضو سالها تحت تاثیر عوامل خطر مثل فشار خون یا دیابت بوده است.
این بیماری میتواند بهصورت ناگهانی یا بهتدریج رخ دهد و در هر دو مورد شناخت علائم بیماری در اقدام بهموقع یا درمان اهمیت بسیاری دارد. در ادامۀ این مطلب به بررسی علائم و دلایل نارسایی کلیه میپردازیم، شیوۀ تشخیص و درمانش را مورد بحث قرار میدهیم و در پایان، راههایی از پیشگیری از آن ارائه میکنیم. برای اطلاعات دقیقتر و مراقبت از سلامت سالمندانتان، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
نارسایی کلیه در سالمندان چیست؟
نارسایی کلیه یا همان کمکاری کلیه در سالمندان یک بیماری است که در آن کلیهها دیگر نمیتوانند وظایف خود را درست انجام دهند. کار کلیهها تصفیۀ خون از مواد زائد، کنترل فشار خون و تعادل مایعات و الکترولیتها است.
نتیجۀ نارسایی مزمن کلیه در سالمندان، تجمع مواد سمی در بدن، بههمخوردن تعادل شیمیایی خون و بروز بیماریهای مختلف قلبی، عروقی، خونی و استخوانی است. بیماری نارسایی کلیه معمولاً بهصورت تدریجی بروز میکند و در بسیاری از موارد، نتیجۀ سالها بیماریهای زمینهای مانند فشار خون بالا یا دیابت است. این بیماری بر اساس سرعت شروع و مدتزمان به دو نوع اصلی تقسیم میشود.
۱. نارسایی حاد کلیه
نارسایی حاد کلیه ناگهان (ظرف چند ساعت یا چند روز) رخ میدهد و علت آن عواملی مثل کمآبی شدید، عفونت، مسمومیت دارویی یا جراحی است. نارسایی حاد در بسیاری از موارد برگشتپذیر است و اگر علت اصلی سریع برطرف شود، عملکرد کلیهها دوباره به حالت طبیعی برمیگردد.
۲. نارسایی مزمن کلیه
این نوع نارسایی بهصورت تدریجی و در طول ماهها یا سالها پیشرفت میکند و بر اثر آن، کلیهها با گذشت زمان، ضعیفتر میشوند؛ به همین دلیل به آن کمکاری کلیه در سالمندان هم گفته میشود. علتهای اصلی آن در سالمندان معمولاً بیماریهای زمینهای کنترلنشده مانند دیابت و فشار خون بالا هستند.
در این حالت، آسیب به کلیهها اغلب دائمی و برگشتناپذیر است. درمانهای این بیماری بر کند کردن روند پیشرفت بیماری و مدیریت عوارض تمرکز دارند. با افزایش سن، بهدلیل تغییرات طبیعی بدن، خطر ابتلا به این نوع نارسایی افزایش مییابد.
علائم نارسایی کلیه در سالمندان
علائم نارسایی کلیه در سالمندان، بسته به شدت بیماری و سرعت پیشرفت آن میتواند متفاوت باشد. در مراحل ابتدایی ممکن است نشانهها خفیف و گنگ باشند و بههمیندلیل بسیاری از افراد، آن را با مشکلات رایج سالمندی اشتباه میگیرند. با پیشرفت بیماری، علائم، شدیدتر و مشخصتر میشوند. در ادامه به علائم اولیۀ بیماری اشاره خواهیم کرد:
علائم اولیۀ کمکاری کلیه در سالمندان
در مراحل ابتدایی نارسایی کلیه، که آسیب کلیوی خفیف تا متوسط است، کلیهها همچنان سعی میکنند مواد زائد را تصفیه کنند. در نتیجه، علائم در سالمندان معمولاً خفیف هستند. علاوهبرآن، خاطر غیراختصاصی بودن علائم، ممکن است با علائم بیماریهای دیگر اشتباه گرفته شوند این علائم اولیه را با هم مرور میکنیم:
- تغییر در دفع ادرار: کم یا زیاد شدن دفعات ادرار، تیره شدن رنگ یا کفآلود شدن ادرار؛
- خستگی و ضعف: احساس خستگی، ضعف و کمبود انرژی مداوم حتی پس از استراحت کافی بهدلیل کمخونی؛
- کاهش اشتها و کاهش وزن: بیمیلی به غذا بهویژه پروتئینها و درنتیجه، کاهش وزن؛
- تهوع خفیف یا احساس ناخوشی عمومی: یک احساس مبهم و دائمی از ناخوشی یا دلآشوبه؛
- مشکلات خواب: اختلال در خواب مانند بیخوابی یا خواب آلودگی بیش از حد در طول روز؛
- تورم خفیف دست و پا: ورم کردن دستوپا بهعلت تجمع مایعات ناشی از کاهش عملکرد کلیه؛
- خشکی پوست و خارش: احساس خارش و خشکی پوست بهدلیل تجمع مواد زائد در خون و ناکامل بودن فرایند دفع سموم بدن.
نشانههای نارسایی مزمن کلیه در سالمندان
با پیشرفت بیماری و رسیدن به مراحل نارسایی پیشرفته، تجمع مواد زائد و عدم تعادل الکترولیتها باعث بروز علائم جدیتر و مشخصتر میشود. مانند:
- تورم شدید در ساق پا و صورت: تورم در پاها، مچ پا، دستها و اطراف چشم بهدلیل احتباس آب و نمک در بدن؛
- فشار خون بالا: فشار خونی که بهدلیل اختلال در تنظیم مایعات و هورمونهای کلیوی، بهسختی کنترل میشود؛
- خارش شدید و مداوم پوست: رسوب مواد زائد (اغلب فسفات) زیر پوست بهدلیل عدم دفع کافی توسط کلیهها، موجب خارش شدید و بیوقفهی پوست میشود؛
- درد استخوان و مفاصل: احساس درد در استخوانها و مفاصل بدن بهدلیل وجود مشکلات در تنظیم ویتامین D و مواد معدنی مانند کلسیم و فسفات؛
- تنگی نفس: تجمع مایع در ریهها یا کمخونی شدید و بروز تنگی نفس؛
- طعم فلزی در دهان (اورمی): احساس طعم فلزی در دهان بهعلت تجمع اوره در خون که منجر به بوی بد دهان و تغییر مزه میشود؛
- مشکلات حافظه، گیجی و کاهش تمرکز: نداشتن تمرکز و گیجی بهخاطر تأثیر سموم بر سیستم عصبی مرکزی در مراحل پیشرفتهتر.
دلایل و عوامل خطر نارسایی کلیه در سالمندان
نارسایی مزمن کلیه در سالمندان معمولاً نتیجۀ یک روند طولانیمدت از بیماریهای زمینهای و شرایط خاص سنی است. در این دوره از زندگی، بدن بهطور طبیعی دچار کاهش تواناییهای فیزیولوژیک میشود و همین امر کلیهها را آسیبپذیرتر از قبل میکند.
شایعترین و اصلیترین دلایل نارسایی کلیه در تمام گروههای سنی و بهخصوص در سالمندان، بیماریهای مزمن و کنترلنشده مانند دیابت و فشار خون هستند. در ادامه دربارۀ دلایل و عوامل خطر نارسایی کلیه در سالمندان صحبت خواهیم کرد.
۱. دیابت
دیابت یا قند خون بالا، مهمترین عامل خطر برای آسیب کلیوی و شایعترین علت نارسایی کلیه در سالمندان است. سازوکار تأثیر دیابت بر نارسایی کلیه به این صورت است که سطوح بالای گلوکز در خون، با گذشت زمان باعث آسیب به نِفرونها، یعنی واحدهای فیلترکنندۀ ریز در کلیهها میشود.
این آسیبدیدگی دائمی توانایی کلیه برای تصفیۀ خون و دفع مواد زائد را مختل میکند. از سویی، احتمال ابتلا به دیابت در سنین بالا بیشتر و آسیب کلیوی ناشی از آن رایجتر است که به آن نِفروپاتی دیابتی (Diabetic nephropathy) میگویند.
۲. فشار خون بالا
در وبسایت بنیاد ملی کلیه در آمریکا آمده است که فشار خون بالا، دومین عامل اصلی نارسایی کلیه است. فشار خون بالا در طول سالها به عروق خونی کوچک کلیهها آسیب میزند و باعث تصلب شرایین کلیوی (ضخیم و سفت شدن دیوارۀ رگهای کلیه) میشود. با تصلب شرایین کلیه، خون کافی به بافت کلیه نمیرسد و توانایی فیلتراسیون کلیه بهتدریج کم میشود.
۳. افزایش سن، سبک زندگی کمتحرک و عوامل دیگر
علاوهبر دیابت و فشار خون، چندین عامل دیگر نیز در جمعیت سالمندان ریسک ابتلا به نارسایی کلیه را افزایش میدهند:
- افزایش سن: با افزایش سن، تعداد نفرونهای فعال کلیه بهطور طبیعی کاهش مییابد و ذخیرۀ عملکردی کلیه کم میشود؛ یعنی کلیه کمتر میتواند در برابر آسیبهای جدید مقاومت کند.
- سبک زندگی کمتحرک: نداشتن فعالیت بدنی کافی، مصرف زیاد نمک و چربی و افزایش وزن همگی از عوامل ابتلا به فشار خون و دیابت هستند و در پایان، خطر نارسایی کلیه را افزایش میدهند.
- مصرف داروها: مصرف برخی داروها مانند ضدالتهابهای غیراستروئیدی (مانند ایبوپروفن) یا برخی آنتیبیوتیکها، میتواند بهطور مستقیم به کلیه آسیب بزنند.
- انسداد مجاری ادراری: در مردان مسن، بزرگی پروستات شایع است و همین میتواند مسیر خروج ادرار را مسدود کند و باعث بازگشت ادرار به کلیهها و آسیب به آنها شود.
- بیماریهای قلبی-عروقی: مشکلاتی مانند نارسایی قلبی میتوانند خونرسانی به کلیهها را مختل کنند و در نارسایی کلیه نقش داشته باشند.
روشهای تشخیص نارسایی کلیه در سالمندان
تشخیص بهموقع نارسایی کلیه در افراد سالخورده و اقدام برای درمان آن، به کنترل روند بیماری کمک میکند و جلوی بروز عوارض شدیدتر را میگیرد. پزشکان معمولاً با استفاده از چند آزمایش ساده و بدون درد میتوانند وضعیت عملکرد کلیه را بررسی کنند. در ادامه این روشها را بررسی خواهیم کرد:
۱. آزمایش خون
این آزمایش که با گرفتن یک نمونۀ خون ساده انجام میشود، سطح دو مادۀ زیر را اندازهگیری میکند:
- کِراتینین (Creatinine): کِراتینین یک محصول زائد عضلانی است که کلیههای سالم آن را بهراحتی از خون فیلتر میکنند. بالا بودن سطح کِراتینین در خون نشاندهندۀ کاهش عملکرد کلیه است.
- اورۀ خون (BUN): اوره هم مانند کراتینین، یک محصول زائد است که افزایش سطح آن میتواند نشانۀ نارسایی کلیه باشد.
پزشک با استفاده از سطح کراتینین و سن فرد، یک عدد به نام میزان فیلتراسیون گلومرولی (GFR) را محاسبه میکند. این عدد، بهترین شاخص برای نشان دادن درصد عملکرد باقیماندۀ کلیه است. GFR نشان میدهد که کلیهها چقدر توانایی تصفیۀ خون را دارند و اساس درجهبندی مراحل نارسایی مزمن کلیه در سالمندان محسوب میشود.
۲. آزمایش ادرار
وجود پروتئین یا آلبومین در ادرار نشان میدهد که فیلترهای کلیه یا نِفرونها آسیب دیدهاند و در حال نشت پروتئین از خون به ادرار هستند. همچنین وجود خون و گلبولهای سفید میتواند نشانۀ عفونت، التهاب یا دیگر مشکلات ساختاری در کلیهها یا مجاری ادراری باشد.
۳. تصویربرداری و سونوگرافی کلیه
پس از آزمایشهای اولیه، ممکن است پزشک برای مشاهدۀ کلیهها و مجاری ادرار، یک روش تصویربرداری ساده را تجویز کند. یکی از مطمئنترین و راحتترین روشها برای بررسی اندازه و شکل کلیهها، سونوگرافی است. این روش، دردی ندارد و بدون اشعه و ایمن است. در سونوگرافی میتوان مشکلاتی مانند کیست، سنگ یا انسداد کلیه را شناسایی کرد.
ممکن است پزشک متخصص اورولوژی، درصورت نیاز، سیتی اسکن یا امآرآی (MRI) هم درخواست کند تا بتواند جزئیات بافت کلیه یا عروق خونی آن را ببیند. سیتی اسکن برای بررسی سنگهای پنهان، کیستها، تودهها یا انسدادهای پیچیده کاربرد دارد.
درمان نارسایی کلیه در سالمندان
درمان نارسایی کلیه در سالمندان بسته به مرحلۀ بیماری، شرایط عمومی بدن و وجود بیماریهای زمینهای متفاوت است. هدف اصلی درمان، حفظ عملکرد باقیمانده کلیهها، کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی است. در ادامه دربارۀ این روشهای درمانی صحبت خواهیم کرد:
۱. دارودرمانی و کنترل بیماریهای زمینهای
پزشک ممکن است داروهایی برای کنترل فشار خون، کاهش قند خون، مدیریت کلسترول و کاهش سطح فسفر یا پتاسیم بیمار تجویز کند. از طرفی، بیشتر موارد نارسایی کلیه در سالخوردگان، ناشی از دیابت یا فشار خون بالا است و کنترل دقیق این بیماریها نقش مهمی در جلوگیری از بدتر شدن وضعیت دارد.
علاوهبراین داروهایی مانند مهارکنندههای ACE یا مسدودکنندههای گیرندۀ آنژیوتانسین (ARBs) اغلب برای محافظت از کلیهها، حتی در افراد غیر دیابتی یا غیر مبتلا به فشار خون، تجویز میشوند.
۲. دیالیز کلیه سالمندان
وقتی عملکرد کلیه به زیر ۱۵ درصد برسد، دیالیز بهعنوان درمان جایگزین مطرح میشود. دیالیز به دو روش انجام میشود که در ادامه دربارۀ این دو روش صحبت خواهیم کرد:
- دیالیز خونی: در این روش، خون سالمند از طریق دستگاه، تصفیه میشود و مواد زائد آن دفع میشوند. این روش معمولاً ۲ تا ۳ بار در هفته انجام میگیرد.
- دیالیز صَفاقی: در این روش، از پردۀ صَفاق داخل شکم برای تصفیۀ خون استفاده میشود. امکان انجام دیالیز صفاقی در خانه وجود دارد، اما به همکاری بیمار یا خانوادۀ او نیاز دارد.
۳. پیوند کلیه
پیوند کلیه درمان قطعی محسوب میشود؛ اما برای همۀ سالمندان انجام نمیشود. پزشک قبل از عمل پیوند، مواردی مانند وضعیت قلبی، عروقی و عمومی بیمار را بررسی میکند تا مطمئن شود فرد توانایی تحمل جراحی و داروهای سرکوب ایمنی را دارد.
| جدول مقایسۀ دیالیز و پیوند کلیه در سالمندان | |||
| روش درمان | مزایا | معایب | مناسب چه افرادی است؟ |
| دیالیز | در دسترس، بدون نیاز به جراحی دشوار، امکان شروع سریع درمان | نیاز به جلسات مکرر، خستگی بعد از دیالیز و محدودیت در کیفیت زندگی | سالمندان با بیماریهای زمینهای یا شرایط جراحی پرخطر |
| پیوند کلیه | بهترین کیفیت زندگی، بینیاز به دیالیز، انرژی و امکان تحرک بیشتر بعد از موفقیت پیوند | نیاز به جراحی، مصرف مادامالعمر داروهای سرکوب ایمنی و خطر عفونت | سالمندان سالمتر با شرایط قلبی و عمومی مناسب |
پیشگیری از نارسایی کلیه در سالمندان
پیشگیری از نارسایی کلیه در سالمندان بر دو محور اصلی استوار است:
۱. شناسایی و کنترل زودهنگام عوامل خطر؛
۲. داشتن یک سبک زندگی مناسب.
بسیاری از اقدامات لازم برای پیشگیری از نارسایی کلیه، ساده، کمهزینه و دردرسترس هستند. در ادامۀ این بخش از مقاله مهمترین اقدامات پیشگیرانه را مورد بررسی قرار میدهیم:
چکاپ و پایش منظم پزشکی
مهمترین عامل در پیشگیری، تشخیص زودهنگام و مدیریت دقیق بیماریهای زمینهای است.
- پایش منظم قند و فشار خون: اگر سالمند مبتلا به دیابت یا فشار خون بالا است، کنترل دقیق این دو بیماری، مؤثرترین راه برای محافظت از کلیهها است.
- آزمایش خون و ادرار: انجام سالیانۀ آزمایشهای سادۀ خون و ادرار برای بررسی عملکرد کلیهها اهمیت زیادی دارد. این آزمایشها شامل اندازهگیری GFR و بررسی پروتئین در ادرار (نسبت آلبومین به کراتینین) هستند.
- اجتناب از مصرف بیرویه و سرخود دارو: مصرف طولانیمدت برخی مسکنهای ضدالتهاب مانند ایبوپروفن میتوانند به کلیهها آسیب بزنند و مصرف آنها باید محدود شود.
نقش تغذیه سالم و فعالیت بدنی سبک
در ادامه، چند نکته در زمینۀ تغذیۀ سالم و سبک زندگی مناسب برای پیشگیری از نارسایی کلیه بیان میکنیم:
- مصرف مایعات: این کار با کاهش غلظت ادرار، احتمال تشکیل رسوبات را کاهش میدهد.
- کنترل مصرف نمک (سدیم): مصرف زیاد نمک باعث افزایش فشار خون میشود که از عوامل خطر نارسایی کلیه است.
- فعالیت بدنی سبک و منظم: پیادهروی روزانه، باغبانی سبک یا انجام حرکات کششی، به کنترل وزن، فشار خون و قند خون کمک میکند.
- کنترل وزن و حفظ وزن متناسب: حفظ وزن سالم باعث کاهش بار روی قلب و عروق و در نتیجه کاهش فشار بر کلیهها میشود.
- تغذیۀ باکیفیت: داشتن تغذیۀ سالم، مصرف غذاهای غنی از میوهها و سبزیجات تازه، غلات کامل و پروتئینهای کمچرب (مانند ماهی و مرغ) برای حفظ سلامتی بدن توصیه میشود.
- ترک دخانیات: مصرف دخانیات و سیگار کشیدن، روند آسیب به کلیه را در افراد مبتلا به فشار خون یا دیابت تسریع میکند.
مراقبت از سالمندان مبتلا به نارسایی کلیه
نقش خانواده در مراقبت از سالمندان مبتلا به نارسایی کلیه، انکارناپذیر است. حمایت عاطفی و عملی خانواده به سالمند کمک میکند تا با چالشهای بیماری کنار بیاید. در ادامه به اقدامات حمایتی خانوادهها برای مراقبت از سالمندان مبتلا به نارسایی کلیه در منزل اشاره میکنیم:
- مدیریت دارویی دقیق: تهیۀ یک جدول زمانبندی برای مصرف داروها و اطمینان از اینکه دوزها و زمان مصرف بهدقت رعایت میشوند.
- حمایت عاطفی: با سالمند در مورد نگرانیهایش صحبت کنید و او را تشویق کنید که احساسات خود را بیان کند. تا حد امکان، از استرس و درگیریهای خانوادگی دوری کنید.
- توجه به علائم اورژانسی: در مورد علائم هشداردهنده (مانند تنگی نفس ناگهانی، ضربان قلب نامنظم، گیجی شدید یا درد قفسه سینه) آموزش ببینید تا درصورت بروز، فوراً با اورژانس تماس بگیرید.
- همراهی در مراجعات پزشکی: حضور یکی از اعضای خانواده در ویزیتها به درک بهتر توصیههای پزشک کمک میکند.
- کمک در امور روزمره: کمک به سالمند در کارهایی مثل آمادهسازی غذای مناسب، تنظیم زمان استراحت و مراقبت از بهداشت فردی، به آرامش بیشتر او کمک میکند.
جمعبندی
در این مقاله با موضوع نارسایی کلیه در سالمندان آشنا شدیم و علائم، علل، روشهای تشخیص، راههای درمان و تکنیکهای پیشگیری از آن را بیان کردیم. مهمترین نکته دربارۀ این بیماری، شناخت علائم و اقدام بهموقع برای مدیریت و درمان آن است.
علائم این بیماری شامل خستگی، ورم پاها و تغییر در ادرار و همچنین نشانههای پیشرفتهتر مثل تهوع، تنگی نفس یا کاهش اشتها است. تشخیص قطعی بیماری، معمولاً با آزمایش خون و ادرار، سونوگرافی و در برخی موارد روشهای تصویربرداری پیشرفته مثل سیتی اسکن یا MRI انجام میشود.
درمان نارسایی کلیه بسته به شدت بیماری متفاوت است و دارودرمانی، کنترل بیماریهای زمینهای، دیالیز و در برخی موارد پیوند کلیه را شامل میشود. البته با چکاپ منظم، رعایت رژیم غذایی سالم و فعالیت بدنی سبک میتوان روند بیماری را کند کرد.
