تستوسترون هورمون جنسی مردانه است که در بیضه‌ها تولید می‌شود و برای رشد و عملکرد طبیعی جنسی مردان اهمیت دارد. این هورمون نقش مهمی در تولید اسپرم نیز ایفا می‌کند. به طور معمول، سطح تستوسترون خون با افزایش سن کاهش می‌یابد.
انجمن اورولوژی آمریکا (AUA) سطح تستوسترون پایین را کمتر از 300 نانوگرم در دسی‌لیتر (ng/dL) تعریف می‌کند.
علائم کمبود تستوسترون می‌توانند شامل موارد زیر باشند :
- کاهش میل جنسی
- خستگی
- کاهش توده عضلانی بدن
- تحریک‌پذیری
- اختلال نعوظ
- افسردگی
دلایل دیگری نیز برای این علایم البته وجود دارد، مانند: مواد مخدر، برخی از بیماری‌های مادرزادی، از دست دادن یا آسیب به بیضه‌ها، دیابت، و چاقی.
چه کسانی نیاز به درمان با تستوسترون دارند ؟
عموما مردانی با تستوسترون پایین درمان خواهند شد که هم علائم دارند و هم آزمایشات خونی نشان دهنده سطح تستوسترون پایین باشد. صرف تستوسترون پایین خون در یک فرد، اگر علامتی ایجاد نکرده، نیازمند درمان نمی‌باشد.
علائم و نشانههای غیراختصاصی :
این علائم ممکن است با کمبود تستوسترون مرتبط باشند یا نباشند.
- کاهش سطح انرژی، استقامت و قدرت بدنی
- ضعف حافظه
- مشکل در پیدا کردن کلمات
- عدم تمرکز
- عملکرد ضعیف در محل کار
نکته مهم: داشتن هر یک از علائم اختصاصی یا غیراختصاصی به معنای ابتلا به کمبود تستوسترون (TD) نیست.
دلایل کمبود تستوسترون
کمبود تستوسترون می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که بر تولید و عملکرد این هورمون در بدن تاثیر می‌گذارند.
برخی افراد به دلیل شرایط مادرزادی با سطح پایین تستوسترون به دنیا می‌آیند، در حالی که دیگران ممکن است در طول زندگی خود به دلایل متفاوتی از جمله آسیب‌ها، بیماری‌ها و عوامل محیطی با این مشکل مواجه شوند.
در ادامه به بررسی دلایل اصلی کمبود تستوسترون می‌پردازیم :
- برخی افراد با شرایطی به دنیا می‌آیند که باعث کمبود تستوسترون می‌شود، مانند:
- سندرم کلاین فلتر
- سندرم نونان
- اندام تناسلی مبهم
- برخی از مردان ممکن است به دلیل شرایطی مانند موارد زیر دچار کمبود تستوسترون شوند:
- آسیب به بیضه‌ها در اثر حادثه
- برداشتن بیضه‌ها به دلیل سرطان
- شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
- بیماری غده هیپوفیز که منجر به کمبود هورمون‌های جنسی می‌شود
- بعضی عفونت‌ها
- بیماری‌های خودایمنی خاص
- بعضی مردان نیز به دلایل زیر دچار کمبود تستوسترون می‌گردند
- افزایش سن
- چاقی
- سندروم متابولیک
- مصرف بعضی داروها مانند داروهای ضدافسردگی و داروهای آرامبخش
تشخیص کمبود تستوسترون
تشخیص کمبود تستوسترون نیازمند بررسی دقیق علائم و سوابق بیمار به همراه انجام آزمایش‌های مربوطه است.
اگرچه بسیاری از علائم ممکن است با کمبود تستوسترون مرتبط باشند، مهمترین معیار برای تشخیص این وضعیت، سطح کلی تستوسترون خون است.
پزشک برای داشتن تصویر کاملی از وضعیت بیمار، نیاز به اخذ شرح حال دقیق و بررسی سوابق پزشکی دارد. این فرآیند شامل پرسیدن سوالات دقیق، انجام معاینات فیزیکی و انجام آزمایشات مختلف برای تایید یا رد کمبود تستوسترون است..
در ادامه به جزئیات این فرآیند تشخیصی می‌پردازیم.
- سطح خونی تستوسترون
اگرچه بسیاری از علائم فرد ممکن است با کمبود تستوسترون مرتبط باشند، اما سطح کلی تستوسترون خون مهمترین معیار برای تشخیص کمبود تستوسترون است.
- اخذ شرح حال و بررسی سوابق قبلی بیماری‌ها
- پزشک ممکن است در مورد موارد زیر از بیمار سوال نماید:
- سردرد، تغییر میدان دید فرد، دوبینی (علائم احتمالی توده‌های مغزی مانند تومور هیپوفیز)
- نحوه‌ی رشد بیمار در دوران بلوغ
- سابقه ضربه به سر
- جراحی جمجمه / تومور مغزی یا پرتودرمانی جمجمه
- آنوسمی (از دست دادن حس بویایی)
- سابقه عفونت بیضه
- آسیب بزرگ به بیضه‌ها
- سرخک بعد از بلوغ
- مصرف گذشته یا حال حاضر استروئیدهای آنابولیک
- مصرف مخدرها
- مصرف کورتون‌ها
- سابقه شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
- سابقه خانوادگی بیماری‌های مرتبط با کمبود تستوسترون
- سابقه سکته مغزی یا حمله قلبی
- سابقه آنمی (کم‌خونی) بدون دلیل مشخص
- معاینه فیزیکی
ارولوژیست موارد زیر را بررسی خواهد کرد:
- شاخص توده بدنی (BMI) یا دور کمر برای تشخیص چاقی
- سندرم متابولیک: این مجموعه علائمی است که با هم دیده می‌شوند و شامل فشار خون بالا، قند خون بالا، چربی اضافی بدن در اطراف کمر و سطح غیرطبیعی کلسترول یا تری گلیسرید می‌شود.
- الگوی مو، میزان و محل رویش مو
- ژنیکوماستی (بزرگ شدن سینه‌ها)
- وجود بیضه‌ها و اندازه آنها
- اندازه پروستات
- آزمایشات
آزمایشات زیر ممکن است لازم باشند:
- سطح کل تستوسترون خون
این آزمایش باید در دو زمان مختلف و روی نمونه‌های خون گرفته شده قبل از ظهر انجام شود. سطح تستوسترون در اواخر روز پایین تر است. اگر فرد مبتلا به بیماری خاصی باشد، پزشک تا زمانی که حال بیمار بهبود پیدا نکند آزمایش را تجویز نخواهد کرد، زیرا بعضی از بیماری‌ها ممکن است باعث نتایج کاذب در آزمایش شوند.
- هورمون لوتئینیزه کننده (LH)
این آزمایش برای کمک به یافتن علت سطح پایین تستوسترون انجام می‌شود. این هورمون چگونگی ساخت تستوسترون را کنترل می‌کند. سطوح غیرطبیعی LH ممکن است به معنی اختلال غده هیپوفیز باشد.
- سطح هورمون پرولاکتین خون
اگر سطح پرولاکتین خون بالا باشد، پزشک ممکن است آزمایش خون را تکرار کند تا مطمئن شود خطایی وجود ندارد. سطوح بالای پرولاکتین همچنین می‌تواند نشانه‌ی مشکلات یا توده‌های خوش خیم هیپوفیز باشد.
ممکن است بررسی‌های زیر نیز برای کمک به تشخیص بیشتر انجام شود:
- هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)
این آزمایش برای بررسی عملکرد تولید اسپرم در صورت تمایل به بچه‌دار شدن انجام می‌شود. همچنین ممکن است نیاز به انجام آزمایش مایع منی باشد. این آزمایش‌ها قبل از هرگونه هورمون درمانی انجام می‌شوند.
- آزمایش هورمون استرادیول
در صورت وجود علائم بزرگی سینه انجام می‌شود.
- آزمایش خون HbA1C
ممکن است برای دیابت انجام شود.
- تصویربرداری ام آر آی (MRI) از غده هیپوفیز
- آزمایش تراکم استخوان: برای بررسی پوکی استخوان
- کاریوتایپ (آزمایش کروموزومی)
درمان کمبود تستوسترون
روشهای مختلفی برای مصرف تستوسترون وجود دارد که هر کدام ویژگی‌ها و مزایای خاص خود را دارند. انتخاب روش مناسب برای مصرف تستوسترون به عوامل مختلفی مانند ترجیحات شخصی، وضعیت سلامتی و نظر پزشک بستگی دارد.
هیچ یک از این روش‌ها نسبت به دیگری برتری ندارد، اما هدف همه آنها افزایش سطح تستوسترون خون به حد نرمال و بهبود علائم کمبود تستوسترون است.
پزشک ممکن است با آزمایش خون، سطح تستوسترون را مجدداً ارزیابی کند تا اطمینان حاصل شود که درمان به درستی انجام می‌شود.
به طور کلی پنج روش مختلف برای مصرف تستوسترون وجود دارد. این روش‌ها عبارتند از:
- ترانسدرمال (از طریق پوست)
- تزریق عضلانی
- دهانی / باکال (از طریق دهان)
- داخل بینی (از طریق بینی)
- به شکل پلت زیر پوست
در اینجا جزئیات بیشتری در مورد پنج روش مختلف مصرف تستوسترون آورده شده است:
۱. روشهای موضعی (Transdermal) :
- ژلهای موضعی، کرم‌ها، لوسیون‌ها و چسب‌‌های مخصوص تستوسترون وجود دارد.
- داروهای موضعی اغلب حدود چهار روز دوام دارند.
- جذب این داروها در صورت پوشاندن با پانسمان ضد آب بهتر انجام می‌شود.
- لوسیون‌ها، ژلها، کرم‌ها یا چسب‌ها را باید روی پوست خشک و بدون بریدگی یا خراشیدگی استفاده کرد.
- تا زمان استفاده از دوز بعدی، ناحیه‌ی مصرف دارو را نباید شست.
- بعد از استفاده از لوسیون‌ها، ژلها یا کرم‌ها، دستها را باید شستشو داد.
- اطمینان حاصل شود که افراد دیگر، به ویژه زنان و کودکان، با داروهای موضعی تماس پیدا نکنند.
۲. تزریق :
- فرم‌‌های کوتاه مدت و بلندمدت تزریق تستوسترون وجود دارد.
- داروی کوتاه مدت ممکن است زیر پوست یا در عضله تزریق شود. داروی بلندمدت معمولاً در عضله تزریق می‌شود.
- تزریقها معمولاً به صورت هفتگی، هر دو هفته یکبار یا ماهانه انجام می‌شود.
۳. دهانی / باکال (از طریق دهان) :
- دوز باکال به صورت یک چسب کوچک است که آن را بالای دندان پیش (نیش) قرار می‌دهند.
- دارو شبیه قرص است، اما نباید آن را جوید یا قورت داد.
- دارو طی ۱۲ ساعت آزاد می‌شود.
- این روش نسبت به بلعیدن دارو، عوارض جانبی کمتری برای کبد دارد، اما ممکن است باعث سردرد یا تحریک در محل استفاده شود.
۴. داخل بینی (Intranasal):
- این شکل از تستوسترون به صورت اسپری است. طبق دستور، مقدار مشخصی از دارو لازم است در هر سوراخ بینی اسپری شود.
- این دارو معمولاً سه بار در روز مصرف می‌شود.
۵. پلت (Pellet):
پزشک پلت‌های تستوسترون را زیر پوست باسن یا بالای لگن بیمار قرار می‌کارد و برای بی‌حس کردن پوست، تزریق بی‌حسی موضعی انجام می‌دهد. سپس یک برش کوچک ایجاد می‌کند و پلت‌ها را داخل بافت چربی زیر پوست قرار می‌دهد.
این دارو به آرامی حل می‌شود و بسته به تعداد پلت‌ها، طی ۳ تا ۶ ماه آزاد می‌شود.
عوارض مصرف تستوسترون
هر روش مصرف تستوسترون ممکن است با عوارض جانبی خاصی همراه باشد که باید به آنها توجه شود.
از ژلها و لوسیون‌های موضعی گرفته تا تزریقها و پلت‌ها، هر کدام ممکن است واکنش‌های مختلفی در بدن ایجاد کنند.
این عوارض می‌توانند از تحریکات پوستی جزئی تا واکنش‌های آلرژیک جدی متغیر باشند.
علاوه بر این، مصرف تستوسترون می‌تواند برخی از عملکردهای طبیعی بدن مانند تولید اسپرم را مختل کند. همچنین، احتمال انتقال تستوسترون موضعی به دیگران، به ویژه زنان و کودکان، وجود دارد که نیازمند مراقبت‌های ویژه‌ای است.
در ادامه، جزئیات بیشتری درباره عوارض جانبی و احتیاطات مرتبط با هر روش مصرف تستوسترون آورده شده است.
- ژلها و لوسیون‌ها
ممکن است در محل استفاده روی پوست، کمی قرمزی مشاهده شود. در مورد چسب‌ها، ممکن است در اطراف ناحیه‌ی مصرف، خارش و بثورات پوستی ایجاد شود. تعداد بسیار کمی از بیماران کمردرد را نیز گزارش داده‌اند.
- تزریق‌های کوتاه مدت
ممکن است در محل تزریق، کمی واکنش حساسیتی بروز کند. برخی از افراد به تزریق‌های بلندمدت واکنش آلرژیک جدی نشان داده‌اند. به همین دلیل، بعد از تزریق بلندمدت، بیمار برای مدتی در مطب پزشک تحت نظر خواهد بود.
- پلت‌های تستوسترون
عوارض جانبی احتمالی شامل تورم، درد، کبودی و به ندرت، هماتوم (لخته خون زیر پوست) است.
- در طول درمان تستوسترون، خطر ابتلا به افزایش غلظت خون (زیاد شدن غیرطبیعی هموگلوبین و هماتوکریت خون) افزایش می‌یابد.
- ممکن است تستوسترون تولید طبیعی اسپرم را مختل کند. اگر فرد برای کمبود تستوسترون تحت درمان هست، پزشک ممکن است درمان‌های اضافی برای تولید اسپرم را پیشنهاد دهد.
- تستوسترون موضعی، به ویژه ژلها، کرم‌ها و لوسیون‌ها، ممکن است به دیگران منتقل شود. زنان و کودکان بیشتر در معرض عوارض ناشی از تماس با این داروها هستند. باید مراقب بود که ناحیه‌ی استفاده از دارو پوشانده شود و بعد از مصرف دارو، دستها را به خوبی شست. لازم است مراقب بود که محل استفاده از تستوسترون موضعی با دیگران تماس پیدا نکند، زیرا این کار می‌تواند دارو را به دیگران منتقل کند.
- سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) توصیه می‌کند که اگر از تستوسترون موضعی استفاده می‌شود، به علائم و نشانههای بلوغ زودرس در کودکانی که با فرد زندگی می‌کنند یا در تماس هستند، توجه داشت. اجازه داده نشود کودکان به ناحیه‌ی استفاده از دارو که شسته نشده یا پوشانده نشده است، دست بزنند.
نکات مهم در مورد درمان با تستوسترون
موارد زیر را در مورد درمان تستوسترون باید دانست:
- هیچ مدرکی وجود ندارد که تستوسترون را به سرطان پروستات مرتبط کند.
- هیچ مدرک قابل استنادی وجود ندارد که تستوسترون باعث افزایش لخته شدن خون در رگ‌‌ها می‌شود.
- در حال حاضر، مدرک کافی وجود ندارد که نشان دهد تستوسترون خطر حوادث قلبی عروقی را افزایش یا کاهش می‌دهد. با این حال، در حالی که فرد تحت درمان تستوسترون می‌باشد، در صورت داشتن علائم یا نشانههای سکته مغزی یا حمله قلبی، باید بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرد.
پس از درمان
هر فردی منحصر به فرد است و بدن هر فرد به درمان واکنش متفاوتی نشان می‌دهد. درمان جایگزین تستوسترون ممکن است به موارد زیر کمک کند:
- عملکرد نعوظ
- میل جنسی پایین
- تراکم مواد معدنی استخوان
- کم‌خونی
- توده بدون چربی بدن
- علائم افسردگی
با این حال، هیچ گونه مدرکی وجود ندارد که نشان دهد تستوسترون به موارد زیر کمک می‌کند:
- حافظه
- کنترل دیابت
- انرژی
- خستگی
- پروفایل چربی خون
- کیفیت زندگی
برای اطمینان از اینکه سطح تستوسترون در حد نرمال باقی می‌ماند، به معاینات دوره‌ای نیاز خواهد بود.
در بیماران با وضعیت پایدار تحت درمان تستوسترون، تستوسترون کل و برخی آزمایش‌های دیگر باید هر ۶ تا ۱۲ ماه تکرار شوند.
اگر اضافه وزن وجود داشته باشد، سعی شود وزن در محدوده‌ی توصیه شده نگه داشته شود.
افزایش فعالیت بدنی ممکن است به کاهش وزن و همچنین افزایش سطح تستوسترون کمک کند.
