آزواسپرمی چیست؛ علت، تشخیص و درمان

آزواسپرمی یا اسپرم صفر که علت اصلی ناباروری در مردان است، به شرایطی گفته می شود که تعداد اسپرم های موجود در مایع منی صفر است. انسداد در مسیر خروج اسپرم‌ها، مشکلات هورمونی، اختلال در انزال و مشکلات ساختاری و عملکردی بیضه‌ها از دلایل ایجاد آزواسپرمی است. در این مقاله انواع آزواسپرمی، علائم، درمان و پیشگیری از ابتلا به این اختلال را مورد بررسی قرار داده ایم.

آزواسپرمی چیست؟

بی نطفگی یا آزواسپرمی (Azoospermia)، به شرایطی گفته می شود که درمایع منی، هیج اسپرمی وجود نداشته باشد.

مردان دارای این اختلال، قدرت بارورکردن ندارند. ناباروری شرایطی است که مرد نمی تواند بعد از ۱ سال رابطه ی جنسی بدون پیشگیری، زن را بارور کند. این به این معنی است که هیچ روش جلوگیری از بارداری مانند قرص، دیافراگم (رابطه ی کامل نداشتن)، کاندوم یا روش ریتم (رعایت تاریخ نزدیکی) استفاده نشده است.

در اینگونه مردان هیچ اتفاق قابل تشخیصی در ظاهر مایع منی نمی افتد، چون حدود یک درصد حجم منی را اسپرم ها تشکیل می دهند. تشخیص آزواسپرمی در یک مرد شوک بزرگی برای وی است. این مردان دارای میل جنسی و عملکرد جنسی طبیعی هستند و فقط مشکل باروری دارند.

علایم آزواسپرمی

1. ناتوانی در باردار کردن شریک زندگی
2. افزایش چربی و مو و بافت پستان
3. خروج ترشحات ابکی، شفاف یا تقریبا سفید از آلت تناسلی
4. واریکوسل؛حضور توده یا تورم بر روی اسکروتوم که احساسی شبیه کیسه ی کرم دارد
5. استرس یا فشار عاطفی ناشی از ناتوانی در تولید فرزند
6. داشتن بیضه های کوچک، نرم، یا غیر قابل لمس
7. رگ های بزرگ و پیچ خورده که ممکن است در اسکروتوم (واریکوسل) دیده شوند

علل ایجاد آزواسپرمی چیست؟

از علل انسدادی ایجاد آزواسپرمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ضربه یا آسیب به این مناطق
• عفونت‌ها
• التهاب
• جراحی‌های قبلی در ناحیه لگن
• ایجاد کیست
• وازکتومی
• فیبروز کیستیک

از علل غیرانسدادی آزواسپرمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• علل ژنتیکی مانند: سندروم کلاین‌فلتر، کالمن و حذف کروموزوم Y
• عدم تعادل هورمونی و اختلالات غدد درونریز، از جمله هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک، هایپرپرولاکتینمی و مقاومت به آندروژن‌ها
• مشکلات انزالی مانند: انزال رتروگرید در اثر مصرف داروهایی مانند: تامسولوسین
• واریکوسل
• بیماری‌های کبدی و کلیوی
• بیماری‌های بیضه مانند: اورکیت ناشی از اوریون، تومور بیضه، پیچش بیضه، بیضه‌ نزول نکرده و عدم تشکیل بیضه‌ها
• دیابت

برخی از علل ایجاد کننده آزواسپرمی قابل درمان هستند و در نتیجه درمان آن‌ها توانایی باروری فرد حفظ می‌شود.

چه چیزی باعث اسپرم صفر می شود؟

آزواسپرمی ممکن است در نتیجه ی عدم تولید اسپرم یا عدم توانایی اسپرم برای حل شدن در مایع منی باشد، اما با توجه به نتایج آزمایشگاهی، گاهی هر دو مؤلفه در یک شخص می تواند موجود باشد. این مشکل هیچ علامتی ندارد که شما متوجه وجود آن شوید اما اگر مدت‌هاست که در حال اقدام به بارداری هستید و بارداری رخ نداده‌ است، ممکن است آزواسپرمی علت آن باشد.

آیا آزواسپرمی به این معنی است که بیضه اسپرم نمی سازد؟

همانطور که گفته شد آزواسپرمی، به شرایطی گفته می شود که در مایع منی، هیج اسپرمی وجود نداشته باشد اما  آزواسپرمی به این معنی نیست که بیضه اسپرم نمی سازد؛ بلکه معنی صحیح آن این است که بیضه می تواند اسپرم بسازد، اما ممکن است مقدار قابل توجهی از آن از مایع منی خارج نشود و در اسپرموگرام اسپرم صفر نشان داده شود.

انواع آزواسپرمی

1- آزواسپرمی پیش بیضه‌ای

این نوع حدود ۲ درصد از مردان مبتلا به ازواسپرمی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بر اثر اختلالات غده هیپوفیز و هیپوتالاموس به وجود می آید. تولید اسپرم دربیضه ها، تحت کنترل و تحریک مراکز بالاتر در مغز میباشد.

در قسمتی از مغز به نام هیپوفیز، هورمونی به نام FSH ترشح شده و تولید اسپرم را کنترل میکند. اگر بنا به هر دلیلی غده هیپوفیز هورمون FSH ترشح نکند، فرد مبتلا به کاهش تعداد اسپرم و در مواردی مبتلا به آزواسپرمی خواهد شد. این بیماران را میتوان با تجویز هورمونهای لازم، درمان کرد. این نوع آزواسپرمی شایع نبوده و فقط ٢٪ کل موارد آزواسپرم را شامل می شود.

2- آزواسپرمی بیضه ای

آزواسپرمی بیضه‌ای یا ازواسپرمی غیر انسدادی حدود ۴۹ الی ۹۳ درصد از مردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در مردان مبتلا به ازواسپرمی غیر انسدادی، در واقع کاهش نطفه زایی یا عدم نطفه زایی دیده می‌شود.

در این بیماران بیضه ها معمولا غیرطبیعی یا کوچک هستند و گاه حتی وجود ندارند. از علل آن میتوان به بیضه نزول نیافته، سابقه بیماریهای عفونی از قبیل اوریون، مشکلات ژنتیک و …. اشاره کرد. در برخی موارد بدنبال شیمی درمانی، رادیوتراپی و … نیز آزواسپرمی دیده میشود.

آزواسپرمی با علل بیضه ای، شایعترین شکل آزواسپرمی بوده و گاه به عنوان آزواسپرمی غیرانسدادی نیز خوانده می شود. تا سالهای اخیر درمان خاصی برای این قبیل مردان وجود نداشت و تنها راه درمان استفاده از اسپرم یا جنین اهدایی و یا فرزندخواندگی بود. اما در سالهای اخیر روشهای جراحی های میکروسکوپیک در درمان این مردان استفاده میشود.

3- آزواسپرمی پس بیضه ای

انسداد پس بیضه‌ای یا انزال معکوس، ۷ الی ۵۱ درصد از مردان مبتلا به ازواسپرمی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این مورد نطفه زایی وجود دارد، هرچند منی فاقد اسپرم است. درصورتی‌که هیچ‌کدام از موارد بالا در مورد فرد به کار نرود از اصطلاح آزواسپرمی ایدیوپاتیک (Idiopathic azoospermia) استفاده می‌کنیم.

در این بیماران اسپرم در بیضه تولید شده اما انسداد در راههای خروج آن از بیضه و وارد شدن به مایع منی مانع از وجود اسپرم در مایع منی خواهد شد. این قبیل آزواسپرمی در مردانی که وازکتومی کرده اند دیده می شود.

از علل دیگر آن انسداد مادرزادی در مسیر خروج اسپرم می باشد. با توجه به اینکه در این مردان اسپرم به تعداد مناسب ساخته می شود لذا می توان بدنبال نمونه برداری از بیضه، از اسپرمها جهت لقاح خارج از رحمی استفاده کرد. در موارد وازکتومی یا مواردی که در اثر جراحیهای قبلی، مجاری انزالی بسته شده می توان با جراحی ترمیمی اقدام به بازکردن مسیر نمود.

4- آزواسپرمی ایدیوپاتیک

یکی از شدیدترین حالت‌های ناباروری در مردان است که ۱ درصد از مردان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال علت مشخصی ندارد، اما برخی عوامل از قبیل سن و وزن بر آن تأثیر گذارند. برای نمونه بر اساس نتایج مطالعاتی که در سال ۲۰۱۳ صورت گرفت، چاقی و اضافه وزن، از عوامل اولیگواسپرمی و ازواسپرمی هستند، اما علت اصلی این اختلال هنوز مشخص نیست.

شکل حادی از ناباروری در مردان که بدون علل مشخصی اتفاق می افتد، «آزواسپرمی ایدیوپاتیک» نام دارد و این اختلال با درگیر کردن حدود ۱ درصد از مردان می تواند در اثر چاقی، اضافه وزن و افزایش سن شدت یابد.

تشخیص آزواسپرمی

اندازه‌گیری سطح هورمون، بررسی‌های فیزیکی و سوابق پزشکی، برای تشخیص اولیه ی این بیماری استفاده می‌شوند. سابقه ی بیماری در کودکی، سابقه ی خانوادگی، ناتوانی جنسی، التهاب بیضه، سابقه ی شیمی‌درمانی و پرتودرمانی و تمام آسیب‌های جنسی نیز در مرحله تشخیص، تأثیرگذار هستند.

بررسی فیزیکی نیز شامل، اندازگیری بیضه‌ها، بررسی هماهنگی بیضه ها، سازگاری اپیدیدیم، صفات ثانویه جنسی و بررسی ابتلا یا عدم ابتلا فرد به واریکوسل است. در بررسی سطح هورمون ها، میزان سرم تستوسترون و سطح هورمون محرک فولیکول، ارزیابی می‌شوند.

آیا آزواسپرمی قابل درمان است؟

درمان آزواسپرمی بستگی به علت آن دارد. برای هر بیمار، بهترین راه درمان با توجه به شرایط فرد است که براساس عوامل زیادی مانند سن شریک زندگی، عملکرد تولید مثل، یافته های معاینه فیزیکی، نتایج آزمایش خون و وضعیت مالی تعیین می گردد. همچنین بسته به علل دیگر، درمان های زیادی ممکن است در دسترس باشند. درمان اختلال آزواسپرمی از طریق تجویز دارو و عمل جراحی و بسته بعه نوع آن صورت می‌گیرد:

– درمان آزوسپرمی انسدادی

در مردانی که مبتلا به آزواسپرمی انسدادی هستند برای درمان از روشهای زیر، بسته به شرایط بیمار می توان استفاده کرد:

1. پیوند لوله منی بر (واز) به اپیدیدیم با میکروسکوپ : این عمل جراحی فوق العاده مشکل است که با میکروسکوپ انجام می شود و حدود سه ساعت طول می کشد. چون قطر لوله منی بر و اپیدیدیم فوق العاده اندک است، میزان موفقیت این عمل نیز کم است. در دست بهترین جراحان در حدود 25 درصد موارد اسپرم در مایع منی ظاهر می شود ولی چون کیفیت اسپرم پائین است، میزان حاملگی فقط 10 درصد است.

2. اسپرم برای رسیدن به مایع منی به ترتیب از راههای زیر عبور می کند: اپیدیدیم، لوله منی بر و مجرای انزالی. گاهی انسداد در مجرای انزالی است. درمان این بیماران نسبتا راحت است می توان از طریق مجرای ادرار با یک برش ساده مجرای انزالی را باز کرد.

3. در مردانی که مبتلا به فقدان مادرزادی دو طرفه لوله منی بر هستند، از یک روشی بنام PESA استفاده می شود. این کلمه مخفف Percutaneous Epididymal Sperm Aspiration می باشد که در آن از طریق پوست بیضه، اسپرم از اپیدیدیم با سرنگ بدست آمده و لقاح در آزمایشگاه انجام می شود.

4. روش دیگر استفاده از MESA است. این کلمه مخفف Microepididymal Sperm Aspiration است. در آن کیسه بیضه با جراحی باز می شود و قسمتی از اپیدیدیم که مسدود شده است با میکروسکوپ مشخص می شود (چون پشت انسداد اتساع وجود دارد) و از محل متسع شده با سرنگ اسپرم کشیده و زیر میکروسکوپ وجود اسپرم تائید می شود و از آن جهت لقاح در آزمایشگاه استفاده می شود.

5. گاها در بیمارانی که دارای آزواسپرمی انسدادی هستند نمی توان از اپیدیدیم اسپرم بدست آورد، در این بیماران از روش TESA استفاده می شود. این کلمه مخفف Testicular Sperm Aspiration می باشد که در آن از راه پوست با سوزنهای بخصوص از بیضه اسپرم کشیده می شود.

– درمان آزواسپرمی غیر انسدادی

همانطور که گفته شد هنگامی که بیضه ها اسپرم تولید نمی کنند که به آن آزواسپرمی غیر انسدادی می گویند. اندازه بیضه و اندازه گیری میزان هورمون FSH خون به ما کمک می کند که به سرعت تشخیص احتمالی را بدهیم. اگر اندازه بیضه ها کوچک و میزان هورمون FSH بالا باشد، به احتمال زیاد فرد دچار آزواسپرمی غیر انسدادی است و شانس بچه دار شدن تقریبا صفر است. گاهی بعضی از مردان بطور مادرزادی دارای فقدان لوله های منی بر هستند. در این مردان حجم منی فوق العاده کم و حدود نیم میلی لیتر می باشد.

در این مردان بیوپسی بیضه نشان می دهد که بیضه ها اسپرم تولید نمی کنند. اینگونه مردان قاعدتا نابارور مطلق هستند، ولی در سالهای اخیر پیشرفتهایی در این زمینه ایجاد شده است. خود آزواسپرمی غیر انسدادی یا بد عملکرد بیضه دارای علل بسیار زیادی است، در بعضی از موارد می توان تولید اسپرم توسط اینگونه بیضه ها را با دارو تحریک کرد این موارد شامل :

1.مردانی که اندازه بیضه ها طبیعی و میزان هورمون FSH خون بالا نیست ممکن است بتوان با دارو تولید اسپرم را تحریک نمود.
2. یکی از موارد از بین رفتن عملکرد بیضه عدم عمل جراحی به موقع بیضه نزول نکرده است. اگر این بیماری دو طرفه باشد، مرد دچار ناباروری خواهد شد. بعضی از این نوع بیضه ها را نیز می توان با تجویز دارو وادار به تولید اسپرم کرد.

3.گاهی در مردانی که دارای آزواسپرمی عیر انسدادی هستند، در نمونه برداری از بیضه ها تعدادی اسپرم مشاهده می شود، علت آزواسپرم بودن این مردان این است که اسپرم در حین انتقال از بین می رود. از اسپرمی که از طریق نمونه برداری بدست می آید می توان برای لقاح در آزمایشگاه استفاده کرد

4.بیماران مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی بطور تیپیک دارای بیضه های کوچک هستند هرچند در بسیاری موارد بیمار ظاهر نرمال داشته، بیضه در معاینه کاملا طبیعی بوده و حجم و شکل مایع منی نیز نرمال است. انجام آزمایشات هورمونی اساس اقدامات تشخیصی است. این بیماران نیاز به بررسی های هورمونی اختصاصی دارند. از خصوصیات هورمونی مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی بالا بودن میزان هورمون FSH است.

قبل از هر اقدام درمانی، ابتدا باید مشکلات قابل اصلاح در این بیماران مثل واریکوسل و اختلالات هورمونی اصلاح شوند و بیمار از مواجه با مواد سمی مثل سیگار پرهیز کند. علاوه بر آزمایشات هورمونی، ارزیابی ژنتیکی و کروموزوم Yنیز لازم است.

5. بررسیهای ژنتیکی

6. در مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی میزان اختلالات ژنتیکی نسبت به افراد عادی بیشتر است. هر بیماری که مبتلا به آزواسپرمی است باید آزمایش کاریوتایپ و کروموزوم Yرا انجام دهد. هفده درصد مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی دارای اختلالات ژنتیکی می باشند.

7. آزمایش کروموزوم Y ( ارزیابی AZF )

8. به کروموزوم Y کروموزوم مردانگی هم میگویند. هر کروموزوم دارای دو بازوی کوتاه و بلند می باشد. قسمت انتهائی بازوی بلند کروموزوم Yدارای چندین ژن است که فقدان آنها میتواند سبب آزواسپرمی شود. یکی از این ژنها AZF نام دارد. اختلال این ناحیه از ژن سبب آزواسپرمی می شود.

آیا آزواسپرمی مشکلی شایع است؟

طبق آمارهای به دست آمده حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج ها نابارور هستند که در ۵۰ درصد موارد، ناباروری به علت مشکلات خانم و در ۵۰ درصد موارد دیگر ناباروری به علت مشکلات آقا بروز پیدا می کند. حدود 10 درصد از مردان نابارور و 1 درصد از کل مردان آزواسپرم هستند. اسپرموگرام مهمترین آزمایش در بررسی شرایط باروری در مردان است.

از چه روش هایی برای بازیابی اسپرم استفاده می شود؟

برای مردان مبتلا به آزواسپرمی انسدادی، اغلب اسپرم های فراوانی در ساختارهای تولید مثلی وجود دارد و می توان از روش های مختلفی برای به دست آوردن اسپرم استفاده کرد. این روش‌ها عبارتند از استخراج اسپرم از بیضه یا بیوپسی بیضه، آسپیراسیون اسپرم بیضه، آسپیراسیون اسپرم اپیدیدیم با میکروسرژیک و غیره.

انتخاب هر یک از روش‌ها با توجه به شرایط هر بیمار متفاوت است. برای مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی، رویکردهای مختلفی برای درمان ناباروری مردان در دسترس است، اما روشی که به احتمال زیاد برای یافتن اسپرم قابل استفاده برای استفاده با لقاح آزمایشگاهی و تزریق اسپرم داخل سیتوپلاسمی یافت می شود، microTESE یا بیوپسی بیضه است. این روش بیوپسی بیضه شامل برش دقیق از طریق لوله های بیضه برای جست و جوی بافتی است که احتمالاً به طور فعال اسپرم می سازد. این روش اجازه می دهد تا بیشترین بازده اسپرم را با حداکثر حفظ سایر بافت های بیضه، از جمله سلول های لیدیگ که تستوسترون تولید می کنند، داشته باشند.

بیماری‌های مرتبط با آزواسپرمی

• هایپر پرولاکتینوما
• سندرم کلاین‌ فلتر
• التهاب بیضه
• سرطان بیضه
• فیبروز کیستی
• انسداد مجرای انزال
• انزال معکوس
• سندرم کالمن
• عقب‌ ماندگى‌ ذهنى‌

عوامل تأثیرگذار بر آزواسپرمی

• چاقی
• اضافه وزن
• آفت‌کش‌ها
• مواد مخدر از قبیل ماری‌جوآنا
• پرتودرمانی
• زخم‌های تناسلی
• عمل جراحی ناحیه لگن
• مصرف آنتی‌بیوتیک

روش‌های پیشگیری از آزواسپرمی

آزواسپرمی، اختلالی غیرقابل پیشگیری است اما با رعایت برخی عوامل مرتبط با آن، می‌توان شانس ابتلا به آن را کاهش داد. کاهش وزن و انتخاب سبک زندگی سالم، جزو بهترین گزینه ها برای پیشگیری از آزواسپرمی هستند. روشی برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی ایجاد کننده آزواسپرمی وجود ندارد، برای پیشگیری از ابتلا به آزواسپرمی ناشی از علل غیرژنتیکی می‌توان موارد زیر را توصیه کرد:

• از انجام فعالیت‌هایی که در اثر انجام آن‌ها ریسک آسیب به سیستم تولید مثلی وجود دارد خودداری کنید.
• در معرض اشعه‌ قرار نگیرید.
• از عوارض داروها مطلع شوید.
• از قرارگرفتن بیضه‌ها در دمای بالا در زمان طولانی خودداری کنید.

کلام آخر

دریافت تشخیص آزواسپرمی می‌تواند ازنظر عاطفی دشوار باشد. وقتی این تشخیص با اطلاعات ناراحت‌کننده دیگری مانند ارثی بودن بیماری یا احتمال انتقال آن به فرزندان همراه باشد می‌تواند ناراحت‌کننده‌تر نیز باشد. بنابراین، بهتر است در این شرایط از پزشک کمک بگیرید.

پزشک می‌تواند به شما در کنار آمدن با تشخیص کمک کند و از سوی دیگر، در جریان گزینه‌هایی که در اختیارتان است قرار بگیرید. برخی از مردان ممکن است در این شرایط احساس شرم یا خجالت را تجربه کنند. اگر شما نیز چنین احساساتی را تجربه می‌کنید، بهتر است این موارد را با پزشک در میان بگذارید.