لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف، روند درمانی کمکی برای بارور کردن زوج هایی است که سایر روش های درمان ناباروری برای آن ها ناموفق بوده اند.
همچنین از آی وی اف می توان برای جلوگیری از انتقال مشکلات ژنتیکی والدین به کودک استفاده کرد.
در طی لقاح آزمایشگاهی، تخمک های بالغ از تخمدان‌ها جمع آوری شده و با اسپرم در آزمایشگاه لقاح می یابند و سپس یک یا چند مورد از تخم های لقاح یافته (بلاستوسیت) در رحم قرار می‌گیرند.
یک دوره کامل آی وی اف حدود 2 تا 3 هفته طول می کشد. گاهی اوقات این مراحل به بخش های مختلف تقسیم می شوند و ممکن است فرآیند طولانی تر شود.
لقاح آزمایشگاهی مؤثرترین نوع درمان ناباروری است که با لقاح اسپرم و تخمک در شرایط آزمایشگاهی به تولید جنین و کاشت آن در رحم می انجامد
به طور کلی، این گروه از درمان‌ها را فناوری کمک باروری می‌نامند.
چه کسانی می توانند از IVF استفاده کنند؟
آی وی اف را می توان با استفاده از تخمک و اسپرم خود زوج انجام داد و یا ممکن است با تخمک، اسپرم یا جنین از یک فرد اهداکننده (شناخته شده یا ناشناس) انجام شود.
در برخی موارد، از یک رحم اجاره ای (کسی که جنین در رحم او کاشته می شود) استفاده می شود.
شانس فرد برای داشتن یک نوزاد سالم با استفاده از IVF به عوامل زیادی مانند سن و علت ناباروری بستگی دارد.
اگر بیش از یک جنین در رحم قرار داده شود، می تواند منجر به بارداری چند قلویی شود.
دلایل استفاده از آی وی اف
- ناباروری با علت ناشناخته
گاهی اوقات آزمایش ها نمی توانند دلیل ناباروری فرد را پیدا کنند.
- اختلالات ژنتیکی
اگر والدین مبتلا به اختلال ژنتیکی باشند و احتمال انتقال آن به فرزند وجود داشته باشد، پزشک ممکن است آی وی اف را توصیه کند. این روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی نامیده می شود. پس از برداشت و لقاح تخمک‌ها، سلول های تخم از نظر مشکلات ژنتیکی خاصی بررسی می شوند و جنین های معیوب کاشته نمی شوند. با این حال، همه بیماری های ژنتیکی را نمی توان قبل از کاشت جنین تشخیص داد.
- تمایل به حفظ باروری به دلیل سرطان یا سایر بیماری ها
درمان های سرطان مانند پرتو درمانی یا شیمی درمانی می توانند به باروری آسیب برسانند. اگر فرد قصد شروع درمان سرطان را داشته باشد، آی وی اف می‌تواند راهی برای داشتن فرزند در آینده باشد. تخمک‌ه ا را می‌توان از تخمدان ها جمع آوری و برای استفاده بعدی منجمد کرد و یا می توان پس از بارور کردن تخمک ها برای استفاده در آینده آن ها را منجمد نمود.
- حامل جنین یا رحم اجاره ای
افرادی که رحم کارآمدی ندارند یا برای آن ها بارداری خطرات جدی دارد، ممکن است رحم را اجاره نمایند. به این فرد حامل جنین نیز گفته می شود. در این مورد، تخمک های همسر با اسپرم خود فرد بارور می شوند، اما جنین های حاصل شده در رحم فرد دیگری قرار می‌گیرند.
ریسک های آی وی اف
آی وی اف می تواند احتمال بروز مشکلات خاصی را افزایش دهد. این خطرات شامل موارد زیر هستند:
- استرس
آی وی اف می تواند از نظر جسمی، روحی و مالی فرساینده باشد.
- عوارض ناشی از عمل استخراج تخمک
پس از مصرف داروهایی برای تحریک رشد فولیکول در تخمدان ها که هرکدام حاوی یک تخمک هستند، عمل جمع آوری تخمک انجام می‌شود که این عمل را تخمک کشی می‌نامند. برای برداشتن تخمک‌ها , تحت هدایت سونوگرافی یک سوزن بلند و نازک از طریق واژن به داخل تخمدان‌ها وارد می‌شود. سوزن می‌تواند باعث خونریزی، عفونت یا آسیب به روده، مثانه یا رگ‌های خونی شود.
همچنین بیهوشی نیز می‌تواند خطرات اندکی داشته باشد.
- سندرم تحریک بیش از حد تخمدان
در این بیماری تخمدان ها متورم و دردناک می شوند، که می تواند به دلیل دریافت آمپول ها و داروهای کمک باروری، مانند گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) برای تحریک تخمک گذاری قبل از آی وی اف باشد. علائم اغلب تا یک هفته طول می کشد. این علائم شامل درد خفیف شکم، نفخ، ناراحتی معده، استفراغ و اسهال است. به ندرت، برخی از افراد به شکل شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان مبتلا می شوند، که می تواند باعث افزایش سریع وزن و تنگی نفس شود.
- سقط جنین
نرخ سقط جنین برای افرادی که با استفاده از آی وی اف با جنین های تازه باردار می شوند، مشابه افرادی است که به طور طبیعی باردار می شوند – حدود 15٪ برای زنان باردار در دهه 20 زندگی و بیش از 50٪ برای افراد بالای 40 سال. این میزان با افزایش سن خانم افزایش می یابد.
- بارداری خارج از رحم
در این وضعیت، تخم یا جنین اولیه اغلب به اشتباه در لوله های رحمی و نه خود رحم لانه گزینی می کند. جنین نمی تواند در خارج از رحم زنده بماند و امکان ادامه بارداری در این شرایط وجود ندارد. درصد کمی از افرادی که از آی وی اف استفاده می کنند دچار بارداری خارج از رحم می شوند.
- چند قلو زایی
لقاح خارج رحمی شانس بارداری چن دقلو را افزایش می دهد. بارداری با چند قلویی نسبت به بارداری تک قلو، ریسک بالاتری از فشار خون بالا، دیابت بارداری، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و نقص‌های مادرزادی جنین را به همراه دارد.
- نقص‌های مادرزادی
سن مادر عامل اصلی خطر برای نقص های مادرزادی است. اما فناوری های کمک باروری مانند IVF به میزان کمی خطر ابتلای نوزاد به مشکلات قلبی، گوارشی یا سایر شرایط را ممکن است افزایش دهد که تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.
- زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد
تحقیقات نشان می‌دهد که IVF به طور جزئی خطر تولد زودرس یا کم وزن بودن نوزاد را افزایش می‌دهد.
- سرطان
برخی مطالعات اولیه حاکی از آن بود که داروهای خاصی که برای تحریک رشد تخمک استفاده می‌شوند، ممکن است با ابتلا به نوع خاصی از تومور تخمدان مرتبط باشند. اما مطالعات جدیدتر از این یافته‌ها پشتیبانی نمی‌کنند.
آمادگی برای آی وی اف
برای شروع فرآیند آی وی اف، باید یک کلینیک معتبر ناباروری انتخاب شود. موفقیت یک کلینیک ناباروری به عواملی مانند سن بیماران، سوابق پزشکی و رویکردهای درمانی کلینیک بستگی دارد.
آزمایشات غربالگری
قبل از آغاز دوره آی وی اف، انجام آزمایشات غربالگری ضروری است. این آزمایشات شامل موارد زیر است:
- آزمایش ذخیره تخمدان
این آزمایش خون، تعداد تخمک های موجود در بدن را بررسی می کند.
- تجزیه و تحلیل مایع منی
این آزمایش، تعداد، شکل و حرکت اسپرم ها را بررسی می‌کند.
- غربالگری بیماری‌های عفونی
زوجین برای بیماری هایی مانند HIV مورد غربالگری قرار می‌گ یرند.
- تمرین انتقال جنین
برای تعیین عمق و شکل رحم و آماده سازی برای انتقال جنین انجام می شود.
- بررسی رحم
قبل از شروع آی وی اف، داخل رحم با استفاده از سونوهیستروسکوپی بررسی می شود. در این روش، از طریق یک لوله پلاستیکی نازک مایعی وارد رحم شده و سپس سونوگرافی انجام می‌شود. همچنین ممکن است هیستروسکوپی تشخیصی برای مشاهده دقیق‌تر داخل رحم انجام شود.
مراحل آی وی اف
1.تحریک تخمدان ها
پس از تکمیل مراحل آماده سازی، یک سیکل آی وی اف حدود ۲ تا ۳ هفته طول می‌کشد. ممکن است بیش از یک دوره برای باروری لازم باشد. مراحل یک دوره شامل موارد زیر است:
- تحریک تخمدان‌ها
زن ممکن است آمپول های هورمونی دریافت کند که به رشد بیش از یک تخمک در یک سیکل کمک می کند. این آمپول ها می‌ت وانند حاوی هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)، هورمون لوتئینه کننده (LH) یا هر دو باشند.
- کمک به بالغ شدن تخمک ها
هورمونی به نام گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) یا سایر داروها به بالغ شدن و آماده شدن تخمک ها برای رها شدن از فولیکول ها کمک می کند.
- به تعویق انداختن تخمک گذاری
داروهایی برای جلوگیری از آزاد شدن زودهنگام تخمک ها تجویز می‌شود.
- آماده سازی پوشش داخلی رحم
پزشک ممکن است مصرف مکمل های هورمون پروژسترون را در روز تخمک کشی یا زمانی که جنین در رحم قرار می گیرد، تجویز کند. این داروها احتمال چسبیدن تخمک لقاح یافته به دیواره رحم را افزایش می دهند.
2.تخمک کشی
برای تخمک کشی، به ۱ تا ۲ هفته تحریک تخمدان نیاز است. برای تعیین زمان آمادگی تخمک ها، ممکن است موارد زیر انجام شود:
- سونوگرافی واژینال:
تصویربرداری از تخمدان ها برای ردیابی فولیکول های در حال رشد استفاده می شود.
- آزمایش خون
: برای بررسی واکنش تخمدان ها به داروهای تحریک کننده انجام می شود. سطح هورمون استروژن با رشد فولیکول ها افزایش می یابد و سطح پروژسترون تا بعد از تخمک گذاری پایین می ماند.
دلایل لغو سیکل آی وی اف
گاهی اوقات، سیکل آی وی اف قبل از جمع آوری تخمک‌ها به دلایل زیر لغو می‌شود:
- عدم رشد کافی فولیکول ها.
- تخمک گذاری زودهنگام.
- رشد بیش از حد فولیکول ها که خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را افزایش می‌دهد.
- بروز مشکلات پزشکی دیگر.
- در صورت لغو دوره آی وی اف، نوع و مقدار داروهای مصرفی تغییر خواهد کرد.
3.بازیابی تخمک
این عمل برای جمع آوری تخمک ها از یکی یا هر دو تخمدان در مطب پزشک یا کلینیک انجام می شود. این عمل ۳۴ تا ۳۶ ساعت پس از آخرین تزریق داروی هورمونی و قبل از تخمک گذاری انجام می‌شود.
روش بازیابی تخمک
دستگاه سونوگرافی برای پیدا کردن فولیکول ها در واژن قرار داده می شود. سپس یک سوزن نازک با کمک سونوگرافی از طریق واژن به داخل فولیکول ها وارد می‌شود تا تخمک ها جمع آوری شوند (آسپیراسیون تخمک با سونوگرافی ترانس واژینال). اگر دسترسی به تخمدان‌ها از طریق واژن ممکن نباشد، از سونوگرافی ناحیه شکم برای هدایت سوزن استفاده می شود.
جمع آوری تخمک‌ها
تخمک ها از طریق سوزنی که به دستگاه مکش متصل است از فولیکول‌ها خارج می شوند. چندین تخمک در حدود ۲۰ دقیقه خارج می شود. تخمک های بالغ در مایعی قرار می گیرند که به رشد آنها کمک می کند و سپس برای ایجاد جنین با اسپرم مخلوط می شوند.
4.استخراج اسپرم
اگر از اسپرم همسر استفاده می شود، باید صبح روز تخمک کشی نمونه مایع منی جمع آوری شود یا اسپرم از قبل جمع آوری و فریز شود. اغلب نمونه مایع منی جمع آوری می شود. در صورتی که فرد قادر به انزال نباشد یا اسپرمی در مایع منی وجود نداشته باشد، روش های دیگری مانند آسپیراسیون بیضه با استفاده از سوزن یا جراحی استفاده می شود. همچنین می توان از اسپرم اهدایی استفاده کرد. اسپرم‌ها در آزمایشگاه از مایع منی جدا می شوند.
5.لقاح
دو روش رایج برای لقاح تخمک ها با اسپرم وجود دارد:
- لقاح مصنوعی (IVF): اسپرم های سالم و تخمک های بالغ با هم مخلوط شده و در انکوباتور نگهداری می شوند.
- تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI): یک اسپرم سالم به طور مستقیم به داخل هر تخمک بالغ تزریق می شود. از ICSI زمانی استفاده می شود که کیفیت یا تعداد اسپرم مشکل داشته باشد یا تلاش های لقاح در سیکل های قبلی IVF جواب نداده باشد.
روش‌های کمکی
در شرایط خاص، ممکن است قبل از قرار دادن جنین‌ها در رحم، روش‌های دیگری توصیه شود:
- کمک به لانه گزینی(Assisted Hatching):
حدود ۵ تا ۶ روز پس از لقاح، جنین از لایه نازکی که آن را احاطه کرده است، بیرون می‌آید. این فرایند به جنین اجازه می دهد تا به دیواره رحم بچسبد. اگر سن فرد بالا باشد یا تلاش های ناموفق آی وی اف داشته باشد، درست قبل از قرار دادن جنین در رحم، سوراخی در غشای جنین ایجاد می‌شود تا خروج جنین از غشا و اتصال آن به دیواره رحم تسهیل شود که به آن Assisted Hatching گفته می شود.
کمک به لانه گزینی برای تخمک ها یا جنین های فریز شده نیز مفید است.
- تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی(Preimplantation Genetic Testing):
به جنین ها اجازه داده می شود تا در انکوباتور رشد کنند تا به مرحله ای برسند که بتوان نمونه کوچکی از آنها برداشت. این نمونه برای بررسی بیماری های ژنتیکی یا ارزیابی ساختارهای کروموزومی آزمایش می‌شود. فقط جنین‌هایی که حاوی ژن‌ها یا کروموزوم های سالم باشند به رحم منتقل می شوند. این آزمایش نمی تواند خطر را به طور کامل از بین ببرد و آزمایش های دوران بارداری همچنان ممکن است توصیه شود.
6.انتقال جنین
قرار دادن یک یا چند جنین در رحم، روشی است که در مطب پزشک یا کلینیک انجام می‌شود. این کار معمولا ۲ تا ۶ روز پس از جمع آوری تخمک‌ها صورت می‌گیرد.
- روش انتقال جنین
لوله بلند، نازک و قابل انعطافی به نام کاتتر از طریق واژن و دهانه رحم به داخل رحم وارد می شود. سرنگی حاوی یک یا چند جنین در مقدار کمی مایع به انتهای کاتتر متصل می شود و با استفاده از سرنگ، جنین ها در رحم قرار می گیرند.
- نتیجه انتقال جنین
- اگر این روش موفقیت آمیز باشد، یک جنین حدود ۶ تا ۱۰ روز پس از تخمک کشی به دیواره رحم متصل می‌شود.
بعد از IVF
پس از انتقال جنین، می توان به فعالیت های روزانه خود بازگشت. با این حال، تخمدان ها ممکن است همچنان بزرگ شده باشند، بنابراین فعالیت های شدید یا رابطه جنسی ممکن است باعث ناراحتی شود.
عوارض جانبی
عوارض جانبی معمول پس از آی وی اف شامل موارد زیر است:
- خروج مقدار کمی مایع شفاف یا خونی بلافاصله بعد از عمل.
- حساسیت سینه به دلیل سطح بالای استروژن.
- نفخ خفیف.
- گرفتگی خفیف.
- یبوست.
اگر پس از انتقال جنین درد یا خونریزی شدید از واژن مشاهده شد، باید فوراً با مرکز آی وی اف تماس گرفت. احتمال دارد برای بررسی عوارض جانبی مانند عفونت، پیچ خوردن تخمدان، یا سندرم تحریک بیش از حد تخمدان نیاز به معاینه باشد.
نتیجه و موفقیت IVF
حداقل ۱۲ روز پس از انتقال جنین، آزمایش خون انجام می شود تا مشخص شود که فرد باردار است یا خیر. در صورت بارداری، مادر برای مراقبت های دوران بارداری به یک متخصص زنان و ارجاع داده می شود. اگر بارداری صورت نگرفته باشد، مصرف پروژسترون قطع شده و به احتمال زیاد ظرف یک هفته پریودی رخ می‌دهد. در صورت عدم پریود شدن یا خونریزی غیرمعمول، باید با پزشک تماس گرفت. اگر زوجین قصد دارند دوره دیگری از آی وی اف را امتحان کنند، پزشک ممکن است اقداماتی را پیشنهاد کند که احتمال بارداری در دوره بعدی را افزایش دهد.
احتمال موفقیت
احتمال به دنیا آوردن یک نوزاد سالم پس از استفاده از آی وی اف به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- سن مادر
هرچه سن مادر کمتر باشد، احتمال بارداری و به دنیا آوردن نوزاد سالم با استفاده از تخمک های خود در آی وی اف بیشتر است. اغلب به افراد ۴۰ ساله و بالاتر توصیه می‌شود برای افزایش احتمال موفقیت از تخمک اهدایی استفاده کنند.
- وضعیت جنین
انتقال جنین‌های با رشد بیشتر با نرخ بارداری بالاتری همراه است، اما همه جنین ها از فرآیند رشد جان سالم به در نمی برند.
- سابقه باروری
افرادی که قبلاً زایمان کرده اند، نسبت به افرادی که هرگز زایمان نکرده اند، بیشتر احتمال دارد با استفاده از آی وی اف باردار شوند. میزان موفقیت برای افرادی که قبلاً چندین بار آی وی اف را امتحان کرده اند اما باردار نشده اند، پایین تر است.
- ذخیره تخمک
داشتن ذخیره متوسط تخمک شانس بارداری با استفاده از آی وی اف را افزایش می دهد. افرادی که به اندومتریوز شدید مبتلا هستند، نسبت به کسانی که ناباروری بدون علت مشخص دارند، احتمال کمتری برای بارداری با آی وی اف دارند.
- سبک زندگی
عوامل سبک زندگی نیز بر شانس موفقیت آی وی اف تأثیرگذار هستند:
- سیگار کشیدن
می تواند شانس موفقیت را کاهش دهد. افرادی که سیگار می کشند، تخمک های کمتری در آی وی اف جمع آوری می کنند و ممکن است بیشتر دچار سقط جنین شوند.
- چاقی
می تواند احتمال بارداری و به دنیا آوردن نوزاد را کاهش دهد.
- مصرف الکل، مواد مخدر، کافئین زیاد و برخی داروها: می تواند مضر باشد.
جمع بندی
روش لقاح آزمایشگاهی (IVF) یکی از پیشرفته ترین و موثرترین روش های درمان ناباروری است که شامل مراحل تحریک تخمدان ها، برداشت تخمک، لقاح در آزمایشگاه و انتقال جنین به رحم می‌باشد. این فرآیند به افرادی که با مشکلات باروری مواجه هستند، فرصتی برای تجربه والدین شدن می دهد. موفقیت IVF به عوامل متعددی مانند سن، وضعیت سلامت باروری، و تکنیک های مورد استفاده بستگی دارد. هرچند این روش با برخی عوارض و چالش‌ها همراه است، اما با مراقبت‌های مناسب و راهنمایی‌های پزشکی، بسیاری از این مشکلات قابل مدیریت هستند.
عوارض احتمالی IVF شامل تحریک بیش از حد تخمدان ها، حاملگی چندقلویی، و خطرات ناشی از جراحی می باشد. با این حال، پیشرفت های پزشکی و تکنولوژی های نوین در این زمینه، میزان موفقیت را به طور قابل توجهی افزایش داده است.
این مقاله با ارائه اطلاعات دقیق و علمی در مورد مراحل مختلف IVF، عوامل موثر بر موفقیت، و عوارض احتمالی، می تواند به زوج های نابارور در تصمیم گیری آگاهانه و بهره گیری بهتر از این روش کمک شایانی نماید. به علاوه، توصیه های ارائه شده برای افزایش شانس موفقیت و مدیریت عوارض، می تواند راهنمایی مفیدی برای زوج ها در طول فرآیند درمان باشد.
